مارها موجوداتی افسونگر و در عین حال به ظاهر نفرین شده‌اند، نشان مار در اساطیر یونانی- رومی به 1200 سال قبل از میلاد برمی‌گردد، همیشه ماری به دور عصای فرزند آپولون پیچیده بود چون اعتقاد داشتند که این موجود نماد هوش و سلامت است، از سوی دیگر همواره دو مار بر دوش ضحاک بود که نشانه نفس انسان است، همچنین امروزه شاهد وجود دو مار پیچیده به دور یک جام به‌عنوان نماد داروخانه‌ها هستیم حتی بر روی آمبولانس‌ها هم دیده می‌شود.

در دنیای امروز مارگزیدگی به‌عنوان یکی از خطرات همواره انسان را تهدید می‌کند. گفته می‌شود ایران بعد از مکزیک رتبه دوم گزش را دارد، آمارها نشان می‌دهد سالانه حدود 6 هزار مارگزیدگی در کشور اتفاق می‌افتد که بیشترین آن در استان‌های خراسان و سیستان و بلوچستان گزارش شده است.

اما باید به این نکته مهم توجه داشته باشیم که همه مارها سمی نیستند و مهم‌تر اینکه زهر همه مارهای سمی نیز کشنده نیست، بر اساس آمار سازمان جهانی بهداشت از میان سه هزار گونه مار، حدود 600 گونه سمی هستند و بیش از 200 گونه آن‌ها از لحاظ پزشکی مورد توجه قرار دارند بنابراین هر ماری خطرناک نیست حتی زهر برخی از آن‌ها زندگی را هم نجات می‌دهد و در پزشکی کاربردهای زیادی دارد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها تهیه سرم از زهر مار است.

در ایران بیش از 21 گونه مار سمی و نیمه‌سمی و 35 گونه مار غیرسمی و بیش از پنج گونه مار دریایی وجود دارد، افعی یا گرزه مار، مار جعفری، مار شاخدار، کبرا، یله مار، تیرمار، طلحه مار، آلوسر، افعی پلنگی، کورمار، مارشتری، مار درفشی و کوتوله مار برخی از این گونه‌ها هستند که عوامل مختلفی ازجمله تخریب زیستگاه، برداشت بی‌رویه یا ناپایدار از طبیعت، حضور گونه‌های غیر بومی، انواع آلاینده‌ها مانند سموم و آفت‌کش‌های کشاورزی حیات مارها را تهدید می‌کند، در کنار تمام این‌ها قاچاق مارها برای استفاده از پوستشان هم تهدیدی جدی است.

اما در دنیای امروز یکی از مسائلی که به‌عنوان تهدیدی جدی دامن مارها را گرفته زنده‌گیری آن‌ها از طبیعت با هدف گرفتن زهر و تهیه سرم است، تا چند سال گذشته مارها برای زهرگیری از طبیعت زنده‌گیری و به مکان دیگری منتقل می‌شدند و حتی بعد از عملیات زهرگیری در همان مکان نگهداری می‌شدند تا به دفعات زهرگیری شوند که این روند حیاتشان را تهدید می‌کند و در موارد زیادی منجر به تلف شدنشان می‌شد اما اکنون در بیشتر موارد دیگر این اتفاق نمی‌افتد و مارها در محل زنده‌گیری و بعد از گرفتن زهر در همان محل رهاسازی می‌شوند؛ البته حیات این مارها هم به نحوه گرفتن زهر و رهاسازی آن‌ها بر می‌گردد اما به هر حال این روش تهدیدی برای مارها است که سازمان محیط زیست با هدف حمایت از این خزندگان در تلاش است تا زنده‌گیری را به صفر برساند و با تکثیر در اسارت اجازه دهد تا مارها آزادانه در طبیعت زندگی کنند.

معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست گفت: برخی سال‌ها برای جمع‌آوری مار از طبیعت بین دو تا سه هزار حلقه مجوز داده می‌شد که این تعداد را کاهش دادیم به طوری که سال گذشته فقط مجوز 450 حلقه مار را صادر کردیم اما در تلاشیم تا با همکاری مشترک با دانشگاه تهران و شرکت‌های دانش‌بنیان تعداد صدور مجوزها را به صفر برسانیم.

حسن اکبری درباره وضعیت خزندگان ازجمله مارها در طبیعت اظهار کرد: به نظر می‌رسد خشک‌سالی و تغییر اقلیم به بسیاری از خزندگان آسیب جدی رسانده است، در واقع خزندگان گروهی از مهره‌داران هستند که از توسعه و تخریب زیستگاه‌ها آسیب جدی دیده‌اند، بسیاری از مناطق غرب کشور به دیم‌زار تبدیل شدند، بسیاری از زیستگاه‌ها توسط جاده‌ها و معادن تخریب شدند از این رو وضعیت خزندگان به‌ویژه آن‌هایی که کمیاب‌تر بودند تا حدودی آسیب‌پذیر شدند این در حالی است که به این موجودات کمتر توجه می‌شود و با این تغییرات قدرت جابجایی و مهاجرتشان محدودتر شده که روند به آسیب‌پذیری آن‌ها اضافه می‌شود.

وی افزود: با توجه به این شرایط با کمک دانشگاه سبزوار 30 کارشناس از 30 استان را دعوت کردیم و در نشست سه روزه‌ای مسائل، چالش‌ها و ضرورت‌هایی که برای حفاظت از خزندگان در نقاط مختلف کشور است را احصا کردیم و قرار است در قالب یک رفت و برگشت و تکمیل اطلاعات و جمع‌آوری تمام پژوهش‌ها و مطالعاتی که درباره خزندگان صورت گرفته به یک نقشه راه مناسب برای تمام این موجودات برسیم.

وی درباره وضعیت خزندگانی مانند مار که از آن‌ها زهرگیری می‌شود گفت: با توجه به آسیبی که خشک‌سالی و تخریب زیستگاه به حیات و جمعیت مارها وارد کرده در تلاشیم تا زنده‌گیری آن‌ها از طبیعت با هدف زهرگیری به صفر برسد از این رو تکثیر در اسارت این گونه جزو برنامه‌های سازمان حفاظت محیط زیست است، البته این کار قبلاً با همکاری دانشگاه تهران کلید خورده بود، مراحل پایلوت را گذراند و در این یک سال گذشته به نتایج بسیار خوبی رسید، در واقع توانستند مارهای سمی که همیشه با هدف زهرگیری از طبیعت جمع آوری می‌شدند را در اسارت تکثیر کنند و از آن‌ها زهر بگیرند، حال قرار است در یک کار مشترک با شرکت‌های دانش‌بنیان مراحل تولید آنتی‌وروم از زهر تهیه و مراحل تست آن هم انجام شود، این می‌تواند کمک کند به اینکه از صدور مجوز برای زنده‌گیری مار در طبیعت بی‌نیاز شویم که این گام مهمی است.

این مسئول تأکید کرد: در واقع زمان آن رسیده که با تکثیر خزندگان در اسارت بتوانیم سم مورد نیاز برای تولید آنتی‌وروم‌ها که وزارت بهداشت نیاز دارد را تأمین کنیم برای اینکه دیگر زنده‌گیری مار از طبیعت کار درستی نیست چون وضعیت خزندگان و دوزیستان در کشور چندان خوب نیست.

کارشناس خزندگان دفتر حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست درباره برداشت مار از طبیعت با هدف زهرگیری گفت: زنده‌گیری گونه مار از طبیعت با هدف گرفتن زهر به میزان گزش، مصرف آن سم در سرم‌سازی، شدت تأثیر زهر و نوع حیوان متفاوت است، مثلاً افعی گرزه حیوانی قوی است و تأثیر و میزان زهرش هم نسبت به افعی قفقازی بیشتر است بنابراین درخواست زنده‌گیری این دو مار متفاوت است.

اصغر مبارکی افزود: با توجه به عواملی که حیات خزندگان ازجمله مارها را تهدید می‌کند قطعاً تکثیر در اسارت می‌تواند کمک بزرگی به جمعیت این گونه در طبیعت کند، در واقع با نگهداری مارها در مراکز تکثیر می‌توانند به دفعات از یک مار زهرگیری انجام دهند که این روند می‌تواند تا حد زیادی میزان برداشت از طبیعت را کاهش دهد.

وی درباره اینکه گفته می‌شود کیفیت سمی که از مار در اسارت گرفته می‌شود نسبت به مار در طبیعت متفاوت است گفت: در این زمینه نظریات متفاوتی وجود دارد، اگر رژیم غذایی که در مراکز تکثیر در اسارت استفاده می‌شود متنوع باشد می‌تواند مشابه زهر طبیعی باشد البته کارشناسان معتقدند خیلی تفاوت نمی‌کند چون ترکیبی که زهر دارد به‌صورت طبیعی در گونه ثابت است، ممکن است نوع رژیم غذایی تأثیری بگذارد اما اگر متنوع باشد ممکن است این زهر با زهر طبیعی تشابه بیشتری داشته باشد.

این کارشناس خزندگان اظهار کرد: در گذشته ماری که برای زهرگیری از طبیعت گرفته می‌شد بعد از این مرحله تلف می‌شد اما اکنون با روشی که از چند سال پیش اجرا می‌شود دیگر ماری نمی‌میرد چون در همان محل زنده‌گیری و عملیات گرفتن زهر انجام و بعد از آن در همان محل رها می‌شود و چون مارها به‌راحتی پراکنده می‌شوند از این رو جای نگرانی وجود ندارد، در واقع از چند سال گذشته دیگر هیچ ماری به مؤسسه سرم‌سازی منتقل نمی‌شود در حالی که قبلاً مارها برای زهرگیری به مؤسسه سرم‌سازی یا سازمان محیط زیست منتقل و نگهداری می‌شدند که به‌مرور بیمار و در نهایت تلف می‌شدند که با این روند از چرخه طبیعت حذف می‌شدند.

مبارکی تأکید کرد: قطعاً رساندن صدور مجوز برای مارگیری به صفر می‌تواند برای نجات این گونه کمک‌کننده باشد، درخواستی که سالانه وجود دارد بر اساس نوع گونه و گزش متفاوت است بنابراین هدف این است تا جایی که امکان دارد این برداشت به جایی برسد که آسیب به طبیعت آن کمتر باشد.

وی با اشاره به اینکه روش زهرگیری از مار در دنیا هم به این دو روش زنده‌گیری از طبیعت و تکثیر یا نگهداری در اسارت است گفت: از هر مار سمی می‌توان زهرگیری کرد اما اکنون از همه مارها زهرگیری نمی‌کنند مانند افعی البرزی و افعی دماوندی با توجه به وضعیت حفاظتی که دارند یعنی گونه‌های حفاظت‌شده هستند، برداشت انجام نمی‌شود.