نمایندگان مجلس در نشست علنی نخستین روز آبان‌ماه، جزئیات بخش علم و فناوری در لایحه هفتم توسعه را مورد بررسی قرار دادند و با تغییراتی، آن را به تصویب رساندند. نمایندگان در مهم‌ترین بخش مصوبه امروز، افق درنظر گرفته شده برای رتبه تولید علم را اصلاح کردند و به این ترتیب، یک گام مهم برای اصلاح رویکرد مقاله‌‎محوری در دانشگاه‌ها برداشتند.

 

در نسخه اولیه لایحه، مقرر شده بود ایران طی 5 ساله آینده در حوزه «تولید علم» به رتبه 12 دنیا برسد؛ در حالیکه اکنون ایران در رتبه 15 دنیا قرار دارد. این موضوع سبب می‌شد نظام آموزش عالی با شدت بیشتری بر روی «مقاله‌نویسی» تمرکز کند. موضوعی که آسیب‌های متعددی را برای حرکت علمی کشور به همراه داشت. حالا در طی بررسی لایحه در مجلس، این هدف‌گذاری اصلاح شده و افق در نظر گرفته شده به رتبه 14 تغییر پیدا کرد. همچنین مقرر شد حداقل 20درصد از پژوهشگران دوره پسا دکتری، بر پژوهش‌های «کاربردی»، «صنعتی» و «فناورانه» تمرکز کنند.

 

در ماده 94 لایحه مذکور آمده است «به منظور جهت‌دهی فعالیت‌های پژوهشی و فناورانه به سمت رفع نیازهای واقعی کشور و ارتقای بهره وری و افزایش اثربخشی تحقیقات و پژوهش با تأکید بر تحقیقات میان رشته‌ای با اولویت حوزه علوم انسانی، نظام تأمین مالی تحقیقات دولتی (اعم از طرح‌های پژوهشی، پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها) دانشگاه‌ها و دانشگاه فرهنگیان، پژوهشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی و پژوهشی وابسته به وزارتخانه‌های علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سایر دستگاه‌های اجرائی به نحوی اصلاح می‌گردد که تا پایان برنامه حداقل پنجاه درصد (درصد50) منابع بودجه عمومی مربوط به این تحقیقات در قالب طرح‌های تحقیقاتی هدفمند و اولویت دار مبتنی بر نیازها، مزیت‌ها و آینده پژوهی تحولات علمی و فناوری مندرج در سامانه نظام ایده‌ها و نیازها (نان) و اولویت‌های نقشه جامع علمی کشور هزینه گردد. آیین نامه اجرائی (پژوهانه جامع) این بند ظرف شش ماه پس از لازم الاجرا شدن این قانون، به پیشنهاد وزارتخانه‌های علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و با همکاری سازمان تهیه و به تصویب هیأت وزیران می‌رسد.»

 

لازم به ذکر است تا کنون تمرکز بیش از حد اعضای هیأت علمی و دانشجویان مقاطع تکمیلی بر روی نوشتن مقاله باعث شده است دانشگاه‌ها از حل مسائل کشور و ارتباط موثر با صنعت و جامعه غفلت کنند و ایران در حوزه ارتباط با صنعت، در رتبه 128 دنیا قرار داشته باشد. به‌طوری که طبق گفته عسکر سرمست، مدیر اندیشکده اقتصاد دانش‌بنیان، «به اندازه سوئیس و هلند مقاله می‌نویسیم ولی به اندازه آن‌ها مقالات ما کیفیت و کارآیی لازم را ندارد».

 

در واقع توجه بیش از حد به کمیت تولید علم باعث شده اساتید توانمند و جوان که می‌توانند با پژوهش‌های خود مسئله‌ای از کشور را حل کنند، عملا وقت سرخاراندن ندارند و برای ارتقای خود مجبورند که به نوشتن تعداد بیشتر مقالات روی بیاورند. در نتیجه «از هر 100 پایان‌نامه دانشگاهی، فقط 2 موردش به درد کشور می‌خورد!»

 

حالا این تغییر لایحه، در کنار سیاست‌گذاری‌های تکمیلی درست مانند «اصلاح آیین‌نامه ارتقای اساتید» می‌تواند گام مهمی برای مسئله‌محور شدن دانشگاه‌ها باشد.

 

گفتنی است اخیرا رهبر انقلاب در دیدار نخبگان با انتقاد از رویکرد مقاله‌محوری نظام آموزش عالی، بیان داشتند: «مقاله‌ی علمی را شرط ارتقاء هیئت علمی قرار دادن، به نظر من هیچ منطقی ندارد... بنده در اینکه ما در مسابقه‌ی علمی دنیا باید سهیم باشیم، شریک باشیم، شرکت کنیم، تردیدی ندارم، حتماً این کار باید انجام بگیرد؛ امّا اینکه ما همه‌ی اساتید خودمان را و اعضای هیئت علمی دانشگاه‌های کشور خودمان را موظّف کنیم که اگر میخواهید ارتقاء پیدا کنید، باید بروید پیش فلان مجلّه‌ی معروف دنیا یا مرکز علمی دنیا امتحان بدهید ــ مقاله‌نویسی یعنی این دیگر؛ یعنی مشخّص بشود رتبه‌ی علمی شما از نظر فلان مرکز چه رتبه‌ای است ــ من این را منطقی نمیبینم.من در مورد مقاله‌ها و پایان‌نامه‌ها بارها عرض کرده‌ام(8) که هدف مقالات علمی، مقالات پژوهشی و پایان‌نامه‌ها باید کمک به مسائل کشور باشد؛ هدف اصلی این است.»