سپهرغرب، گروه شهر - طاهره ترابی مهوش : نور کلمه ملموسی که همگان با آن آشنا بوده و نقشی پررنگ در انجام کارهای شخصی و تعاملات اجتماعی افراد ایفا می‌کند. درواقع استفاده از نور و نورپردازی مناسب عاملی برای هویت‌بخشی به فضا که اگر آن را محیط شهری در نظر بگیریم این اهمیت دوچندان خواهد بود چراکه با استفاده از این فن می‌توان سرزندگی را برای شهروندان به ارمغان آورد و آرامش را در فضا برقرار کرد.

علاوه بر آن نورپردازی اصولی فضاهای مختلف شهری کارایی فضا را در تمام ساعات شبانه‌روز ارتقا می‌بخشد و ماندگاری شهروندان را در فضای بیرون تا دیروقت تقویت می‌کند که این امر رونق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را در پی خواهد داشت.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در این خصوص با محمد رحمانی؛ کارشناس ارشد برنامه‌ریزی شهری و پژوهشگر شهری گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

1. تعریفی از نورپردازی در شهر ارائه بفرمایید؟

از دوران ماقبل تاریخ همواره اجسام نورانی که تجسمی از یک شیء زنده را در ذهن بیدار می‌کردند توسط بشر مورد ستایش و احترام قرار گرفته و مشتاقانه برایشان جشن می‌گرفتند و حتی آن‌ها را عبادت کرده و می‌پرستیدند. این توجه بیش از اندازه به عنصر نور در اغلب فرهنگ‌های اولیه بشری و در جوامعی با آداب، رسوم و عقاید مذهبی متفاوت همچنان در طول زمان مشاهده می‌شود.

البته برخی از جوامع، نور خورشید را در تشریفات مذهبی‌شان به‌کار می‌بردند و برخی درخشش اجسام نورانی را به‌عنوان عامل ایجاد فعل و انفعالاتی رمزآلود جهت دست‌یابی به حیطه‌هایی ماورای دنیای زمینی تلقی می‌کردند.

اما مسئله این است که در شهرسازی نور، عملکردی فراتر از روشن کردن فضا داشته و به‌عنوان یکی از اجزای اصلی مورد توجه طراحان قرار می‌گیرد.

امروزه زندگی شهری سبب شده دامنه فعالیت شهروندان تا پاسی از شب ادامه یابد و بدین ترتیب حیات شبانه تبدیل به قسمتی از زندگی شهری شود، بنابراین جهت ایجاد بستر مناسب و امن زندگی شبانه شهری و ارتقای کیفیت بصری، طراحی نورپردازی مورد توجه طراحان قرار می‌گیرد.

2. آیا در فضای شهر باید بین نور اماکن و اجسام تمایز قائل شد؟

نور عبارت‌ است‌ از جریان‌ ذراتی‌ بی‌نهایت‌ ریز به‌ نام‌ فوتون‌ که‌ با سرعتی‌ معادل‌ ٣٠٠ هزار کیلومتر بر ثانیه‌ از منبع‌ نور تشعشع‌ می‌کنند حال آنکه نورهایی‌ که‌ در فضای پارک‌ مورد استفاده‌ قرار می‌گیرند، دو نوع‌ هستند.

نخست نور طبیعی‌ که‌ برای رشد گیاهان‌ ضروری است‌ و روشنایی‌ محل‌ در طول‌ روز را تأمین‌ می‌ کند و باعث‌ ایجاد سایه‌روشن‌های کم‌ و زیاد می‌شود و دوم نور مصنوعی‌، برای روشنایی‌ محوطه‌ در شب‌ و در برخی‌ اوقات‌ برای تأکید و تشدید خصوصیات‌ برخی‌ مکان‌ها یا عناصر ساخته‌‌شده‌ یا ایجاد سایه‌‌ روشن‌ مورد استفاده‌ قرار می‌گیرد زیرا سیمای شهری در روشنایی روز و در تاریکی شب می‌بایست دارای شکل و محتوا باشد.

3.کارکردهای نورپردازی در شهر چیست؟

نور در طراحی شهری دارای کیفیات و ویژگی‌های متفاوت از قبیل ابزار اطلاع‌رسانی، شناساندن در مناطق، محلات و افزایش بار هویتی مراکز، نمایان کردن نشانه‌ها، میراث فرهنگی و طبیعی و فضاهای شهری همچون پیاده‌راه‌ها و میادین است؛ البته در حالت‌ کلی‌ نور از نظر اثر روانی‌ به‌ دو دسته‌ سرد و گرم‌ تقسیم‌ می‌شود.

نور سرد، نورهای مهتابی‌ هستند که‌ سرمای فیزیکی‌ را تداعی‌ می‌کنند و موجب‌ افسردگی‌ روانی‌ می‌شوند مثلاً لامپ‌های مهتابی‌ که‌ گرایش‌ آفتابی‌ نداشته‌ باشند، از این‌ نوع‌ هستند.

در مقابل نورهایی‌ با طیف‌ متنوع‌ هفت‌ رنگ‌، گرم‌ هستند، مثل‌ نور خورشید، آتش‌، نورهای سوختنی‌، نور جنوب‌ و نورهایی‌ با گرایش‌ رنگ‌های قرمز و نارنجی‌ و زرد. البته جالب است بدانید کروم‌ رنگ‌ پوست‌ صورت‌ در نورهای گرم‌ اضافه‌ و در نورهای سرد کم‌ می‌شود به دیگر سخن زیبایی‌ که‌ به‌ چشم‌ می‌‌آید از پرتو نور و روشنایی‌ است‌ و گرنه‌ در تاریکی‌، زیبایی‌ مفهومی‌ ندارد.

بنابراین‌ بحث‌ نور و پرداختن‌ به‌ آن‌ می‌تواند در حوزه‌ زیبایی‌شناسی‌ و هنر جایگاه‌ ویژه‌‌ای داشته‌ باشد. همانطور که پیشتر عنوان شد ازجمله‌ علوم‌ و هنرهایی‌ که‌ می‌توان‌ به‌ نقش‌ نور در آن‌ اشاره‌ داشت‌، معماری است‌ که‌ بحث‌ مفصلی‌ را در زمینه‌ روند بهره‌‌گیری از نور طبیعی‌ به‌ خود اختصاص‌ می‌ دهد. ابزار و وسایل‌ روشنایی‌ نیز به‌‌عنوان‌ عواملی‌ که‌ تأمین‌‌کننده‌ نور مصنوعی‌ هستند، مطرح‌ می‌شوند.

4. اشاره‌ای به سابقه نورپردازی در شهرها ایران داشته باشید؟

بعد از شهریور 1320 و با توجه به رشد روزافزون جمعیت تهران و افزایش فضای شهری، نیاز به نور با دو رویکرد روشنایی و نورپردازی، ‌بیش از پیش احساس شد، از طرفی گسترش تدریجی معماری مدرن،‌ محوطه‌سازی‌های میادین، پارک‌ها و خیابان‌ها در کنار توجه به آثار حجمی- بصری در سطح شهر، زمینه را برای استفاده از تجهیزات جدید روشنایی و نورپردازی فراهم آورد.

اغلب میادین بزرگ شهر با نماد حجمی آراسته شد و آبنماهای فراوانی در سطح شهر به بهره‌برداری رسید که همگی نیازمند نورپردازی‌های ویژه خود بودند تا در شب، برای شهروند علاوه برکاهش خطرات ناشی از تاریکی و عدم امنیت،‌ مناظری جالب توجه و زیبا پدید آورند.

تبدیل محله قدیمی سنگلج به پارک شهر (با اسلوب پارک‌سازی جدید شامل آکواریوم، استخر و فضاهای استراحت شهروندان)، میدان مشق سابق به باغ ملی که مرکز برگزاری جشن‌ها بود، همچنین احداث چندین پارک و مرکز بزرگ تفریحی دیگر مانند کافه شهرداری (پارک دانشجوی فعلی)، پارک ساعی و پارک ملت فضاهای مناسبی را جهت نورپردازی و ایجاد محیط‌های تفریحی در شب ایجاد کرد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357و با آغاز جنگ تحمیلی فعالیت‌های اساسی سازمان‌ها و ارگان‌های دولتی معطوف به آن شد تا از تجاوز بیگانه به خاک میهن اسلامی دفاع کند به همین دلیل اولویت‌های اساسی زندگی شهری جایگزین برخی اقدامات فرعی‌تر شد و ناگزیر در این مدت رویکرد هنری نورپردازی جای خود را به تأمین روشنایی شهر داد.

البته پس از پایان هشت سال دفاع مقدس و آغاز دوران سازندگی کشور، با توجه به نیاز عمرانی– آبادانی شهرها، رفته رفته فعالیت‌های نهادهای شهری با تمرکز بر توسعه زیربنایی شهرها رونق گرفت که در کنار آن لزوم توجه به زیبایی شهر در شب از اهم فعالیت‌های شهرداری تهران قرارگرفت.

توسعه فضاهای شهری، به خصوص گسترش شبکه حمل‌و‌نقل و اجرای تعداد زیادی از پروژه‌های عمرانی شهر (ازجمله اجرای بسیاری از طرح‌های اتوبان‌ها،‌ تقاطع‌های غیر هم‌سطح، بزرگراه‌ها و میادین) زمینه را برای فعالیت نورپردازی فراهم ساخت. همچنین ورود فناوری‌های جدید نورپردازی و ساخت تجهیزات پیشرفته این صنعت در داخل و خارج کشور موجب آغاز نسل نوینی از فعالیت‌های روشنایی و نورپردازی در کلان‌شهر‌ها شد‌.

5. ارزیابی شما در خصوص چگونگی توجه به موضوع نورپردازی در شهر همدان و کارکردهای آن چیست؟

در شهر همدان به‌وسیله نورپردازی می‌توان مسیرهای عبور و مرور را طراحی و تعیین کرد، همچنین نور مورد استفاده برای روشن کردن این قسمت بر فضای سبز نیز اثر مستقیم دارد. بی‌شک نورپردازی حجم‌های توده‌ای از قبیل بته‌زار و گیاهان می‌تواند در برقراری ویژگی‌های بصری ـ عمومی تأثیرگذار بوده و دسترسی بهتر به این گونه فضاها و تسلط بر آن‌ها و همچنین بر وضوح پوشش‌های گیاهی مؤثر واقع شود.

باید توجه داشت که گل، چمن، درخت و گیاهان مختلف به رنگ‌های گوناگون خودنمایی می‌کنند و باید اذعان داشت بر آب‌های راکد مستقیماً نور تابنده نشود، بلکه با استفاده از آینه و شیشه نور تغییر جهت داده و بر آب تابانید تا تصویر درختان و سایر اشیاء در آن انعکاس یابد.

البته فواره‌های مجموعه رقص آب را نمی‌توان به طور بسیار دقیقی روشن کرد، چون نور بایستی از میان پودر آب عبور داده شود، پس لامپ‌ها باید در زیر سطح آب نصب شوند.

از طرفی یکی از کارکردهای نورپردازی به استفاده از این امر در زمین‌های بازی بازمی‌گردد. البته مهم‌ترین و اصلی‌ترین مطلبی که برای روشنایی زمین بازی مطرح است ایمنی است که از دو جهت قابلیت بررسی دارد؛ نخست از جهت ایمن بودن وسایل روشنایی مورد استفاده در این بخش و دومین مطلب به تأمین روشنایی کافی جهت بازی مربوط می‌شود. در این محیط‌ها زاویه نورافکن‌ها باید طوری تنظیم شود که تا جای ممکن، در تمام نقاط مختلف میدان، روشنایی یکسان و کافی باشد.

بحث بعدی استفاده از این فن برای زیباسازی مبلمان شهری است به گونه‌ای که طراحی نورپردازی در محل‌های نشستن باید ویژگی‌های روان‌شناسانه داشته باشد، به طوری که افراد به هنگام نشستن و استراحت در مکانی که واجد نورپردازی مناسبی است، احساس آرامش و امنیت کرده و جنبه‌های خصوصی‌گرایانه فضا به طور کامل از بین نرفته باشد.

این مکان‌ها از یک سو نباید به وسیله نورافکن‌ها و چراغ‌های پرنور محاصره شوند و از سوی دیگر نباید در تاریکی فرو رفته و یا با نورهای بسیار ضعیف طراحی شوند.

از طرفی با استفاده از این چراغ‌ها می‌توان فاصله چراغ‌های مجاور را تا حدود 5/4 برابر ارتفاع نصب انتخاب کرد و یکنواختی کافی در شدت روشنایی بدون ایجاد چشم‌زدگی به‌دست آورد.

از سویی در سطح شهر بهترین راه برای نورپردازی اشیاء استفاده از نورهای مختلف به‌صورت توأمان است. درواقع یک منبع نور به وسیله تضاد بین سطح جسم و سایه تیز آن باعث برجسته شدن شکل شی و منبع نوری دیگر با روشن کردن سطح شی باعث وضوح جزئیات شی می‌شود.

در طراحی معماری بناهای تاریخی ایران توجه خاصی به جلوه‌ها و کاربردهای نور روز شده و امروزه در قالب بازتاب سطوح شفاف، نورگیرها و روزنه‌ها، سایه‌روشن‌های ثابت و متغیر حاصل از آفتاب و غیره گاهی تا حد تعابیر فلسفی و اعتقادی به آن می‌پردازند.

اما متأسفانه در بخش دوم کمتر به بررسی علمی و هنری دقیق و قابل اجرایی برای فضاهای موجود در معماری سنتی ایران برمی‌خوریم آتش و چراغ‌های سوختی با نوری گرم و لرزان نخستین منابع نور مصنوعی شمرده می‌شوند که کم و بیش در طرح روشنایی شبانه، بناهای تاریخی مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

طبیعتاً این ابزار امروزه منسوخ شده و جای خود را به فناوری جدید داده و تنها گاهی به‌صورت نمادین و بازسازی‌شده در طرح‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند.

پرداختن به این موضوع از نگاه اقتصاد گردشگری نیز حائز اهمیت فراونی است و باعث ایجاد جذابیت‌های مختلفی از منظر علمی و فرهنگی خواهد شد.

در حقیقت این موضوع به راهکارهایی منتهی می‌شود که با رعایت این اصول علاوه بر ایجاد ایمنی و ضمن توجه به وجوه فنی مربوط به حفاظت آثار تاریخی، زیباترین جلوه‌های بصری در جهت معرفی ارزش‌های هنری و معماری این یادمان‌ها و جلب گردشگران فراهم شود اما متأسفانه عدم دسترسی به معیارها و استانداردهای جهانی و کم‌توجهی به عوامل فنی، بصری و زیبایی‌شناسی، گاهی در نمونه‌های موجود باعث بروز ناهماهنگی‌ها و مشکلات متعددی می‌شود.