در بسیاری از نقاط جهان آمار کودکان کار مشخص نیست؛ در ایران نیز خصوصاً پس از ورود اتباع جنگ‌زده افغانستانی اطلاع دقیقی از تعداد کودکان کار در کشورمان در دست نیست.

عوامل مؤثر در تداوم معضل کار کودک

در سرتاسر جهان عوامل متعددی دست به دست هم داده است تا تمایل زیادی برای استفاده از کودکان به‌عنوان نیروی کار وجود داشته باشد؛ مهم‌ترین این عوامل می‌توان عبارتند از:

- افزایش مهاجرت‌های داخلی و خارجی بر اثر گسترش بیکاری، خشک‌سالی و حوادث طبیعی

- عدم پوشش کامل نظام آموزشی بر اثر کمبود امکانات آموزشی

- وجود آسیب‌های اجتماعی ناشی از گسترش فقر، اعتیاد والدین به مواد مخدر و خشونت‌های خانگی و به‌طور کلی تضعیف کارکردهای خانواده

- شکست الگوهای اقتصادی، تضعیف نظام بازار و عدم نظارت کافی نهادهای متولی در امر حقوق کار و کارگر

موارد فوق از مهم‌ترین عوامل گسترش کار کودک هستند.

اگرچه مجمع عمومی سازمان ملل متحد با درخواست جامعه جهانی برای افزایش تلاش‌ها جهت ریشه‌کن کردن کار اجباری کودکان؛ سال 2021 را سال حذف کار کودکان معرفی کرد؛ با این حال گزارش‌های جهانی نشان می‌دهد سازمان‌ها و دولت‌ها در سرتاسر جهان لازم است اقدامات مؤثرتری برای کاهش کار اجباری کودکان انجام دهند.

بر اساس پیمان‌نامه جهانی حقوق کودک هر فرد زیر 18 سال کودک است و دولت‌ها باید حقوق کودکان را به رسمیت بشناسند. با این حال در حوزه اقتصاد غیر رسمی موارد متعددی از نقض حقوق کودک در کشورها مشاهده می‌شود.

از مهم‌ترین دلایل عدم وجود آمارهای دقیق در مورد تعداد کودکان کار این است که اغلب این کودکان در محیط‌های غیر رسمی یا در خانه‌هایشان به کار گمارده می‌شوند.

در بهترین حالت کودک ناچار می‌شود همراه با خانواده‌اش یک کسب و کار خانگی را رونق دهد. دختران بیش از پسران در کسب و کارهای خانگی در ایران و در نقاط دیگر دنیا کار می‌کنند.

بر اساس آمار سازمان بین‌المللی کار در هشتاد و هفتمین کنفرانس بین‌المللی کار سالانه 250 میلیون کودک پنج تا 14 ساله از کودکی محرومند.

اگرچه طبق پیمان‌نامه جهانی حقوق کودک هر فرد زیر 18 سال کودک محسوب می‌شود با این حال هشدارهای جهانی در مورد کار کودکان کمتر از 15 سال شدیدتر است.

متأسفانه 50 تا 60 میلیون کودک بین 5 تا 11 سال در سراسر جهان به کارهایی گمارده می‌شوند که به هیچ عنوان مناسب سن آنان نیست.

کاهش تعداد کودکان کار در جهان کافی نیست

با وجود اینکه آمار کودکان کار در سال 2020 در مقایسه با سال 2000، حدود 86 میلیون نفر کاهش یافته است با این حال همچنان تعداد کودکان کار به نسبت تعهد کشورها تا سال 2025 بسیار بالاتر است. مضاف بر اینکه آمار تعداد کودکان کار به صورت دقیق معلوم نبوده و احتمالاً تعداد کودکان کار واقعی بسیار بالاتر از آمارهای رسمی جهانی است.

یکی از مهم‌ترین اقدامات سازمان‌های جهانی همچون سازمان‌های بین‌المللی کودکان، دسته‌بندی دقیق کودکان کار است.

بر اساس تعریف رسمی کنوانسیون حقوق کودک هر نوع فعالیتی برای کودکان که مخل رشد جسمی روانی و بهزیستی آنان و مانع انجام تکالیف آموزشی و پرورشی شود؛ کار کودک محسوب می‌شود.

تغییر سیاست‌ها و مفاهیم برای کنترل بهتر معضل جهانی کار کودک

کار کودک به فعالیت‌هایی گفته می‌شود که از نظر جسمی، روانی، اجتماعی و اخلاقی خطرناک و برای کودکان زیان‌آور است. فرصت تحصیل را از آنان می‌گیرد یا آنان را مجبور به ترک مدرسه می‌کند.

برای نخستین‌بار یونیسف در سال 1986 واژه کودکان خیابانی را مطرح کرد. کودکان خیابانی که یا به طور پراکنده از حمایت ناکافی خانواده خود برخوردارند؛ یا به هیچ عنوان خانواده‌ای ندارند و یا از حمایت خانواده برخوردار نیستند.

در ابتدا کودکان کار تحت عناوینی همچون کودکان در شرایط به‌ویژه دشوار، کودکان دارای نیازهای خاص حمایتی و کودکان یتیم و آسیب‌پذیر تعریف می‌شدند

اما در سال‌های اخیر مفاهیم اصلی در موضوع کودکان کار تغییراتی داشته است؛ به‌عنوان مثال واژه‌ای تحت عنوان کودکان در حرکت به جای اصطلاح محدودتر قاچاق کودکان به کار گرفته می‌شود.

اساساً کودکان در حرکت کودکانی هستند که در جستجوی کار به شکل غیر ایمن مهاجرت می‌کنند و یا به‌زور از جایی به جای دیگر منتقل می‌شوند. کودکانی که در نهایت ممکن است به کودک در خیابان تبدیل شوند.

اصطلاح بعدی کودکان بدون مراقبت والدین است که به جای واژه ایتام محدوده بیشتری از کودکان کار را دربرمی‌گیرد.

واژه دیگر کودکان تحت تأثیر جنگ است که به جای کودکان سرباز تعداد بیشتری از کودکان را در بر می‌گیرد.

تفاوت کودک خیابان با کودک در خیابان

همچنین بر اساس تعاریف جدید، سازمان‌های جهانی بین کودکان خیابان و کودکان در خیابان تفاوت قائل شدند.

کودک خیابانی کودکی است که در خیابان زندگی می‌کند و کودک در خیابان کودکی است که در خیابان برای خود یا خانواده‌اش پول در می‌آورد.

با این حال برخی جامعه‌شناسان و روان‌شناسان معتقدند طبقه‌بندی کودکان به دو گروه کودکان خیابان و کودکان در خیابان مشکل‌ساز است؛ زیرا کودکان ممکن است بین زندگی در خیابان و دوره‌های موقت زندگی نزد خانواده، دوستان، سازمان‌های حمایتی یا حتی زندان در حال جابجایی باشند.

بنابراین بهتر است بین دو گروه کودک در خیابان و کودکان خیابانی طیفی را در نظر بگیریم که هر کودک در جایی از این طیف میان این دو گروه قرار می‌گیرند.