اثرات عمیق حمل‌و‌نقل همانگونه که در شاخص‌های کلان کشور باقی می‌ماند در ساختارهای شهر نیز مشاهده می‌شود؛ بعضی کارشناسان معتقدند هر واحد رشد اقتصادی در کشورها مستلزم یک و نیم تا دو واحد رشد در مجموعه بخش حمل‌و‌نقل است و به همین جهت از آن به‌عنوان زیربنای توسعه نام برده می‌شود و برای برنامه‌ریزی پایدار و جامع سیستم حمل‌و‌نقل بهتر آن است که مجموعه‌ای متوازن از شاخص‌ها که ترکیبی از اهداف اقتصادی٬ اجتماعی و زیست‌محیطی باشد را در نظر بگیریم.

کیفیت گزینه‌های سفر تأثیر زیادی بر نقطه تعادل ترافیک دارد از این رو برنامه‌ریزی برای داشتن حمل‌و‌نقل پایدار اثرات توسعه آن را در کارایی اقتصادی، موضوعات زیست‌محیطی، مصرف منابع و عدالت اجتماعی مورد توجه قرار داده و به کاهش اثرات زیست‌محیطی، افزایش بازدهی سیستم حمل‌ونقل و بهبود وضعیت زندگی اجتماعی منجر خواهد شد.

به‌منظور آگاهی از راهکارهای توسعه حمل‌و‌نقل عمومی شهرها و رسیدن به استانداردهای جهانی و افزایش ایجاد انگیزه در شهروندان برای استفاده از این وسایل با غلامرضا شیران؛ کارشناس ارشد حمل‌و‌نقل شهری گفت‌و‌گویی انجام داده‌ایم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:

**حمل‌و‌نقل عمومی در توسعه اقتصادی و توسعه پایدار چه تأثیری دارد؟

یکی از چالش‌های اساسی فراروی برنامه‌ریزی شهری در اواخر قرن بیستم، رشد پیوسته میزان ترافیک بوده که دستیابی به توسعه شهری پایدار را تحت تأثیر قرار داده است. شبکه‌های حمل‌و‌نقل نه تنها در جا به جایی کالا و مسافر بلکه بر روند توسعه نیز تأثیرگذار است، بلکه شبکه معابر درون شهری امکان توسعه اراضی را در طول معابر افزایش داده و تأثیری خطی بر توسعه دارد.

شبکه‌های حمل‌و‌نقل از عوامل مهم و مؤثر بر پتانسیل توسعه مناطق شهری به شمار می‌روند؛ تغییر سامانه‌های حمل‌و‌نقل سنتی و احداث و استفاده از شبکه جدید حمل‌و‌نقل، توازن‌های مناطق در جذب توسعه را بر هم می‌زند و تأثیر شبکه قطار شهری بر پتانسیل توسعه شهری به صورت ایجاد گره‌های پیرامون ایستگاه‌ها است

در تعاریف پایداری شهر و پایدار بودن حمل‌و‌نقل به چند ویژگی اشاره شده که به طور کلی در سه شاخه قرار می‌گیرد تا بدانیم آیا زندگی در شهر به سمت پایداری منتهی می‌شود یا خیر! اگر وسایل حمل‌و‌نقل عمومی شهر همچون اتوبوس، قطار شهری، تراموا یا مونوریل برخوردار از سه ویژگی مهم داشتن هوای پاک، فضای آرام و بدون شکایت‌های ناشی از سروصدا همچنین ایمنی بالا باشد، به سمت پایداری حرکت شده است.

در خصوص اهمیت حمل‌و‌نقل همگانی برای فراهم ساختن سه شرط بیان شده، باید گفت وقتی هر دستگاه اتوبوس معادل 20 خودرو سواری امکان جابه‌جایی شهروندان را دارد و با بهره‌مندی از فناوری قوی می‌تواند به جای انتشار آلاینده‌ها به پاکی هوا کمک کند، اهمیت وجودی این وسایل حمل‌و‌نقل عمومی بیشتر آشکار می‌شود.

درون وسایل حمل‌و‌نقل همگانی، شهروندان باید احساس آرامش داشته و جایی برای نشستن داشته باشند؛ البته حمل‌و‌نقل همگانی می‌تواند ویژگی‌های پایداری شهرها را از جمله هوای پاک، کاهش آلودگی صوتی و تصادفات داشته باشد.

**راهکارهای افزایش انگیزه در شهروندان برای استفاده از حمل‌و‌نقل عمومی چیست؟

شهروندان می‌خواهند که راحت و بی دردسر در زمان مورد نیاز و با قیمتی مناسب‌تر از هزینه استفاده از خودرو سواری از وسایل حمل‌و‌نقل عمومی در شهر استفاده کنند، اگر این شرایط برای شهروند فراهم باشد دلیلی برای استفاده شهروند از خودرو شخصی وجود نخواهد داشت زیرا او نیاز به وسایل حمل‌و‌نقلی قابل اطمینان دارد تا از بابت دیر رسیدن به محل کار یا تحصیل خود نگرانی نداشته باشد. وسایل حمل‌و‌نقل عمومی باید یک زمان بندی متناسب با خواسته شهروندان داشته باشد که بتواند در ساعات اوج و غیر اوج برای سفرهای کاری، مدرسه و آموزش، تفریحی، سفرهای خرید یا دیدن مهیا باشد.

شرط دوم این است که هزینه استفاده از این وسایل مناسب و نرخ‌گذاری کرایه سنجیده شده باشد؛ نباید قیمت فراتر از هزینه انجام سفر درون شهری با استفاده از خودروی سواری باشد.

سوم اینکه این وسایل باید برخوردار از شرایط زیست‌محیطی باشد، قطعاً این فناوری که شهروند قصد دارد از آن استفاده کند، چنانچه به روز، تمیز، بی سروصدا و جذاب باشد، شهروند رغبت به استفاده از آن‌ها خواهد داشت.

فناوری‌های وسایل حمل‌و‌نقل همگانی به‌ویژه اتوبوس، باید پاسخگوی نیاز شهروندان ارشد شهر و معلولان نیز باشد و این قشر امکان استفاده از این وسایل را به‌راحتی داشته باشند. از سال‌ها قبل در بیشتر شهرهای دنیا اتوبوس‌ها از نوع «لو فلو» (بدون پلکان ورودی جهت سوار شدن) است و مورد استفاده قرار می‌گیرد، این اتوبوس‌ها و ایستگاه مربوطه به گونه‌ای طراحی شده که معلولان به‌راحتی از آن‌ها استفاده کنند و حتی می‌توانند با ویلچر به داخل اتوبوس بروند.

از دیگر عوامل افزایش انگیزه در شهروندان برای استفاده از حمل‌و‌نقل عمومی، داشتن سیستم حمل‌و‌نقل روان، سریع، ایمن، مطمئن، پاک همراه با ایجاد یک فضای آرام و با آسایش شهروندان، داشتن اطمینان به زمان‌بندی اتوبوس، کرایه عادلانه، نوسازی ناوگان اتوبوسرانی و فراهم کردن اتوبوس‌های باکیفیت است. البته اتوبوس‌های جدید خریداری‌شده توسط شهرداری، دارای جک مکانیکی «رمپ معلولان» برای استفاده افراد توانخواه است. در شرایط فعلی شیوع کرونا وسایل حمل‌و‌نقل عمومی باید دارای سیستم تهویه مطلوب باشد.

زمان رسیدن از خانه تا ایستگاه اتوبوس، زمان انتظار در ایستگاه اتوبوس، مدت زمان سفر با این وسیله نقلیه عمومی و زمان پیاده شدن تا مقصد نهایی، این چهار زمان را می‌توان تبدیل به قیمت کرد؛ اگر زمان و هزینه سفر در مقایسه با خودروی سواری کمتر باشد هیچ توجیهی برای استفاده نکردن از وسایل حمل‌و‌نقل عمومی وجود ندارد.

*برای استفاده بهینه از وسایل حمل‌و‌نقل همگانی چگونه و با چه روش‌هایی باید بین شهروندان فرهنگسازی شود؟

زمانی می‌توانیم از مردم انتظار فرهنگ بالا داشته باشیم که دو نوع فرهنگ «مادی» و «معنوی» در شهر حاکم باشد. فرهنگ مادی شامل اتوبوس‌های استاندارد و ایستگاه‌های مطلوب و بدون مانع در شهر، سیستم حمل‌و‌نقل بدون نقص، مسیر هموار و راننده خوب است؛ فرهنگ معنوی شامل رعایت انضباط فردی توسط راننده و احترام گذاشتن به مسافران و خودداری از پرخاشگری است که لازمه آن تأمین بودن نیازهای راننده است. قوانین باید به‌درستی اجرا شود، به‌عنوان مثال اگر کسی وارد ایستگاه شد باید به فرامین حمل‌و‌نقل همگانی توجه کرده و حتماً کارت بلیت همراه داشته باشد تا از بی‌مسئولیتی مبرا باشد. باید از طریق رسانه‌های عمومی آگاهی‌ها و آموزش‌های لازم قوانین و رفتار به مسافران در استفاده از وسایل حمل‌و‌نقل عمومی داده شود، حتی این اقدام را می‌توان با استقرار نیروهای مربوطه در ایستگاه‌های اتوبوس انجام داد.

نکته بعدی فرهنگ عمومی است، اینکه وقتی مسافر وارد اتوبوس شد بداند که جای بانوان باردار، افراد معلول یا ناتوان در اتوبوس کجاست؛ این مسائل را قوانین و رفتارها مشخص می‌کند. در کشورهای غربی دو صندلی اتوبوس برای افراد معلول در نظر گرفته می‌شود، در صورت استفاده افراد سالم، فرد جریمه خواهد شد یا در صورت پرداخت نکردن کرایه به‌شدت جریمه می‌شود.

بنابراین لازمه فرهنگ معنوی، فرهنگ انضباط‌گرایی و فرهنگ تشویق و تنبیه است، بدان معنا که به مسافر خوب احترام گذاشته شود و مسافر بد در کمال احترام تنبیه شود در حالی که در کشور ما جای خالی توجه این مسائل به خوبی احساس میشود. نظارت بر حسن اجرای قوانین توسط مسافران شرط است؛ امروز یک مسافر کشور غربی جرأت پرداخت نکردن کرایه و یا کارت نزدن را ندارد زیرا به‌خوبی می‌داند این اقدام چه جریمه سنگینی برای او خواهد داشت.

معتقدم نظارت‌ها و کنترل‌های محسوس و نامحسوس منجر به ارتقای فرهنگ حمل‌و‌نقل همگانی شهروندان می‌شود.

**چقدر حمل‌و‌نقل عمومی در ایران به خصوص کلان‌شهرها با شاخص‌های دنیا فاصله دارد؟

حمل‌و‌نقل همگانی شهرها ایران با شاخص‌های جهانی فاصله زیادی دارد؛ بنابراین با توجه به مباحث مطرح‌شده، بی‌شک قضاوت نهایی و اساسی را خوانندگان این گفت‌وگو خواهند داشت.

اما به‌نظر من اینکه با ابراز خرسندی اعلام شود تعداد زیادی اتوبوس جدید به شبکه حمل‌و‌نقلی شهر اضافه شده که در واقع یک نقطه در برابر طرح‌های بزرگ است، اما توجه کافی به رفتارهای مادی و معنوی نشود به جایی نخواهیم رسید.

وقتی از حمل‌و‌نقل همگانی صحبت می‌کنیم باید از مسیرهای پیاده‌روی، روشنایی خیابان، عابران پیاده و دوربین‌های نظارت تصویری نیز سخن گفت زیرا همه این موارد مجموعه‌ای است که باید مورد توجه قرار گیرد.

یکی از ستون‌های توسعه پایدار همین بخش حمل‌و‌نقل است در برنامه‌ریزی حمل‌و‌نقل سعی می‌شود که با شاخص‌های توسعه پایدار سازگاری بیشتری داشته باشد.

حمل‌و‌نقل پایدار در ارتباط با سه بخش شامل مسائل اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی بوده و حمل‌و‌نقل پایدار به‌دنبال رسیدن و ایجاد تعادل بنیادین سه بخش است.

*توسعه حمل‌و‌نقل عمومی شهرها باید بر چه اساسی باشد؟

به‌عنوان یک پاسخ کلاسیک، تعداد مسافر و تعداد تقاضا میزان حمل‌و‌نقل همگانی را تعیین می‌کند؛ اگر رعایت موضوعات مادی، معنوی، مسیر، زمان و قیمت را کنیم و تعداد مسافران افزایش یافت و یک معیاری همچون جابه‌جایی 10 هزار مسافر در ساعت مشخص داشته باشیم، می‌تونیم چگونگی توسعه حمل‌و‌نقل عمومی به لحاظ تعداد اتوبوس یا خطوط ویژه را بررسی و برای آن چاره‌اندیشی کنیم.

لازمه توسعه حمل‌و‌نقل پیش‌بینی تعداد مسافران است، در این صورت توسعه مبتنی بر توسعه شهری اتفاق خواهد افتاد و می‌توان از گونه‌های حمل‌و‌نقل همگانی مختلف برخوردار شد.

البته در کنار فراهم شدن امکان دسترسی و توسعه خطور حمل‌و‌نقل عمومی نباید از یاد برد که یکی از مهمترین چالش‌های پیش روی حمل‌و‌نقل عمومی و مدیریت ترافیک گزینه فرهنگ‌سازی برای استفاده شهروندان از وسایل مذکور است که حداقل تاکنون آنچنان که باید و شاید انجام نشده، زیرا که شاهد هستیم همچنان برخی از افراد برخلاف ساکنان بسیاری از کشورها، روزبه‌روز بیشتر از خودروهای شخصی استفاده می‌کنند، آن هم در شرایطی که با کمک فرهنگ‌سازی اصولی می‌توان مردم را تشویق کرد که سفرهای درون‌شهری خود را با وسایل حمل‌و‌نقل عمومی اعم از اتوبوس، تاکسی و مترو انجام دهند.

در حال حاضر همه‌گیری ویروس کرونا استفاده از حمل‌و‌نقل عمومی را کاهش داده است. چه راهکارهایی در این باره پیشنهاد می‌کنید!

با توجه به اینکه برای مقابله با این ویروس آمادگی نداشتیم، در حال حاضر هیچ راهکاری برای آن نداریم، این روزها مردم حتی بیشتر به استفاده از خودروهای شخصی برای پیشگیری از ابتلاء به کرونا توصیه می‌شوند، اما در همین شرایط شهروندان می‌توانند با رعایت فاصله اجتماعی و استفاده از ماسک و رعایت مسائل بهداشتی از وسایل حمل‌و‌نقل همگانی استفاده کنند.

البته در این شرایط کرونایی باید سخاوت بیشتری در حمل‌و‌نقل همگانی داشته باشیم و تعداد اتوبوس‌ها و واگن‌های مترو را برای سرویس‌دهی مطلوب‌تر به شهروندان افزایش دهیم.

مسافران باید با فرهنگ معنوی، قوانین، استانداردها و توصیه‌ها و جریمه‌ها فرهنگ را یاد بگیرند زیرا فرهنگ آموختنی است.