توسعه اقتصادی روستا فرآیندی چندبُعدی بوده که موضوع آن بهبود و ارتقای کیفیت زندگی اقشار مختلف و به‌ویژه قشر آسیب‌پذیر روستایی است؛ فرآیندی که با بهره‌گیری از سازوکارهایی چون برنامه‌ریزی، سازمان‌دهی، تقویت خوداتکایی فردی و جمعی و ایجاد دگرگونی مناسب در ساختارهای ذهنی و اجتماعی روستاییان، تلاش می‌کند که در آن‌ها قدرت، توان و اختبار بهره‌گیری از قابلیت‌ها و منابع در اختیارشان را تقویت کند تا به‌واسطه آن بتوانند وضعیتشان را مناسب‌تر و مطلوب‌تر کنند.
دراین‌بین سالیان سال است که کشاورزی مهم‌ترین فعالیت در نواحی روستایی بوده که به‌صورت سنتی و معیشتی و گاه (طی چندسال اخیر) به‌صورت مکانیزه در سکونتگاه‌های روستایی ایران صورت می‌گیرد. حال آنکه در پی خشک‌سالی‌های متمادی طی چند دهه اخیر و نیز عدم دسترسی به منابع مالی، چنین ساختار اقتصادی و شغلی در نواحی روستایی مسائل خاصی را به دنبال داشته است؛ به‌نحوی که در پی عدم پاسخگویی کشاورزی به نیازهای اقتصادی روستاییان، بخش اعظمی از روستاها به دنبال کوچ اجباری اهالی، خالی از سکنه شده‌اند که این مهم خود تهدیدی جدی برای اقتصاد و زیست اجتماعی است.
حال آنکه ایجاد بسترها و مشاغل مختلف با تنوع‌بخشی به فعالیت‌ها در نواحی روستایی، می‌تواند بسیاری از مشکلات این روستاها را مرتفع کند که یکی از این روش‌ها، توسعه کشت گیاهان دارویی است؛ این مهم طی یک دهه گذشته به‌عنوان یک راهبرد از سوی سازمان جهاد کشاورزی دنبال می‌شود و استان همدان و روستاهای آن نیز از این قافله عقب نیست. به‌طوری که چندی پیش بود معاون امور باغبانی جهاد کشاورزی استان همدان در خبری اعلام کرد که تولید زعفران در سال گذشته به میزان یک‌هزار و 376 کیلو بود و طی دوران 20 ساله از 52 کیلو به این میزان رسیده و بیانگر افزایش 26 برابری تولید زعفران در این استان است؛ بنابراین درخصوص نقش توسعه کشت گیاهان دارویی در روستاهای همدان و مسائل مرتبط با آن، بر آن شدیم تا گفت‌وگویی را با کوروش کاظمی، کارشناس امور باغبانی اداره کل جهاد کشاورزی استان همدان ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
کارشناس امور باغبانی اداره کل جهاد کشاورزی استان همدان با بیان اینکه اطلس گیاهان دارویی استان توسط مرکز تحقیقات و منابع طبیعی و بر مبنای اقلیم مناطق مختلف استان تهیه شده است، گفت: در این اطلس علاوه‌بر شناسایی گیاهان دارویی بومی در عرصه‌ها و مراتع استان، نسبت به شناسایی ارقامی که درحال حاضر در مزارع بر پایه گونه‌های بومی به‌صورت گسترده کشت می‌شود نیز توجه شده است.
کوروش کاظمی با تأکید بر اینکه در اطلس مذکور اقلیم مناسب کشت این‌ گونه‌ها چه به‌صورت خودرو و چه به شکل دست‌کاشت شناسایی و معرفی شده‌ است، اذعان کرد: جالب‌تر اینکه رونوشت این اطلس را به وزارتخانه نیز ارسال کردیم تا درصورت نیاز به‌عنوان یک منبع مورد استناد قرار گیرد.
وی با اشاره به عمده گونه‌های گیاهان دارویی کشت‌شده در استان، گفت: آنچه مسلم است اینکه ما در دو گونه گیاهی گشنیز و رازیانه نه‌تنها در استان، بلکه در سطح ملی رتبه‌دار هستیم؛ به‌طوری که گشنیز در شهرستان نهاوند و رازیانه در شهرستان رزن به‌صورت گسترده کشت می‌شود.
کاظمی ادامه داد: علاوه‌بر این ما در استان نسبت به بسط و توسعه کشت انواع دیگری از گیاهان دارویی همچون زعفران و گل محمدی نیز اقدام کرده‌ایم و امروز این محصولات در اغلب شهرستان‌های استان و روستاها درحال کشت است.
کارشناس امور باغبانی اداره کل جهاد کشاورزی استان همدان با بیان اینکه با توجه به اقلیم مناسبی که در استان داریم اغلب گونه‌های گیاهی در سطح شهرستان‌ها قابل کشت است، اذعان کرد: به‌عنوان مثال خاکشیر جزء محصولاتی است که در بعضی از شهرستان‌ها حتی به‌صورت خودرو بخش گسترده‌ای از عرصه‌های روستایی را به خود اختصاص داده و کشاورزان نسبت به برداشت این محصول اقدام می‌کنند و درعین‌حال در برخی نقاط مثل شهرستان کبودراهنگ بنا به ظرفیت اقلیم روستاهای این منطقه، نسبت به کشت آن در مزارع نیز اقدام می‌شود.
وی با تأکید بر اینکه برخی گونه‌های گیاهان دارویی نیز از سوی کمیته فنی جهاد کشاورزی شناسایی شده‌اند که قابلیت کشت و تولید در سطح روستاهای استان را دارند، عنوان کرد: این گونه‌ها متناسب با اقلیم شهرستان‌ها تقسیم‌بندی شده و امروز درحال کشت در سطح مزارع روستاهای شهرستان‌های مختلف است.
کاظمی افزود: ازجمله این گونه‌ها می‌توان به زیره سبز، سیاه‌دانه و قدومه اشاره کرد.
این کارشناس امور باغبانی ابراز کرد: در کنار این گیاهان گونه‌هایی مثل خار مریم، بابونه و ختمی نیز در برنامه‌های آتی کشت استان قرار دارند.
وی با تأکید بر اینکه خوشبختانه بنا به مطالعاتی که درخصوص اطلس گیاهان دارویی انجام شده اغلب شهرستان‌های ما دارای اقلیم مشابه هستند پس ما در استان از ظرفیت زیادی برای کشت این محصولات برخوردار هستیم، خاطرنشان کرد: با این وجود کشت برخی گیاهان همچون موسیر به‌صورت تخصصی در برخی شهرستان‌ها همچون اسدآباد درحال انجام است و درعین‌حال در برخی نقاط مثل همدان، ملایر و نهاوند نیز به‌صورت محدود کشت این محصول دنبال می‌شود.
کاظمی با اشاره به اینکه امروز یکی از مزیت‌هایی که کشت گیاهان دارویی دارد ارزآوری خوب است که به دنبال کشت آن‌ها عاید استان و کشاورز می‌شود زیرا اغلب این محصولات کاربرد پایه‌ای دارویی داشته و با قیمتی مناسب توسط کشورهای دیگر خریداری می‌شوند و مورد استفاده قرار می‌گیرند، گفت: خوشبختانه تمایل به خرید محصولات استان همدان که عمده گیاهان دارویی آن به‌صورت ارگانیک تولید می‌شود، بیشتر است؛ به‌طوری که در اغلب موارد به‌لحاظ بازاریابی برای این محصولات مشکل خاصی وجود ندارد و از آنجایی که درآمد خوبی نیز برای کشاورزان به دنبال دارد، از سوی این بخش تأثیرگذار در اقتصاد، کشت این محصولات مورد استقبال قرار می‌گیرد.
این کارشناس امور باغبانی ادامه داد: با این وجود اداره کل جهاد کشاورزی نیز به‌صورت مداوم و دوره‌ای در راستای معرفی، آموزش و بازاریایی و فروش نسبت به برگزاری کارگاه‌ها، همایش‌ها و کلاس‌های آموزشی برای کشاورزان اقدام می‌کند.
وی با تأکید بر اینکه حتی با تعدادی از شرکت‌های مطرح و فعال در زمینه گیاهان دارویی نیز هماهنگی لازم انجام شده تا نسبت به خرید قرارداری محصول از کشاورزان همدانی اقدام کنند، عنوان کرد: این مهم طی دو سال اخیر با جدیت بیشتری دنبال می‌شود تا این اطمینان خاطر را به کشاورز بدهیم که محصول او از بازار کافی برخوردار است؛ البته با توجه به قیمت محصول در بسیاری از موارد کشاورزان این محصولات دغدغه‌ای بابت فروش محصول نداشته و خود نسبت به فروش محصول برداشت‌شده در بازار آزاد با قیمت مناسب اقدام می‌کنند.
کاظمی در واکنش به این مسئله که یکی از چالش‌های پیش روی این گیاهان نبود صنایع فرآوری و خام‌فروشی آن‌ها است، گفت: آنچه مسلم است اینکه بخشی عمده فرآوری این محصولات با پایه دارویی خارج اختیارات و وظایف جهاد کشاورزی است و می‌بایست توسط سایر نهادها این پیگیری انجام شود.
این کارشناس امور باغبانی افزود: در بحث فرآوری اولیه و بسته‌بندی هم این رغبت و هم پیگیری در جهاد کشاورزی وجود دارد تا صنایع مرتبط با این بخش در استان گسترش پیدا کند؛ درست مثل اتفاقی که در شهرستان رزن و نهاوند افتاد و با استقرار کارگاه‌ها و کارخانه‌های بوجاری، بسته‌بندی، فرآوری اولیه و تهیه اسانس و روغن، کار خود را در دو محصول عمده گیاهان دارویی استان آغاز کرده‌اند.
وی تأکید کرد: گرچه ظرفیت این کارگاه محدوده است، اما یقیناً در آینده به‌دلیل حجم بالای ارزش‌افزوده‌ای که به همراه دارد، در شهرستان‌های مختلف گسترش پیدا خواهد کرد.
کاظمی در پاسخ به این سؤال که چه برنامه‌هایی در راستای حمایت‌های دولت برای توسعه کشت گیاهان دارویی در روستاهای استان همدان در دستور کار است؟ گفت: اعطای تسهیلات و در کنار آن تأمین یارانه‌های دولتی برای کشت این محصولات در دستور کار است؛ برای مثال درحال حاضر جهت کشت زعفران یارانه‌های دولتی در اختیار کشاورزان قرار می‌دهیم تا از این طریق نسبت به احداث مزارع جدید زعفران اقدام کنند.
وی با تأکید بر اینکه یکی از مشکلات ما در کشت گیاهان دارویی نداشتن رقم‌های مصوب و نامگذاری‌شده است، اذعان کرد: بنابراین درحال حاضر مجبور هستیم از محصولاتی که برداشت می‌شود، به‌عنوان بذر استفاده کنیم و در کنار این کارهای حمایتی که سازمان شروع کرده، بحث تأمین پایه کشت به‌عنوان نهاده مخصوص گیاه دارویی با ارائه مقداری از یارانه به این بخش را شاهد هستیم.
مع‌الوصف؛ با توجه به آنچه گفته شد، کشت محصولات کم‌آب‌بر از سیاست‌های اصلی جهاد کشاورزی است. زیرا طبق برآوردها چیزی حدود 90 درصد از مصرف آب در کشور در این بخش بوده که نیازمند برنامه‌ریزی اصولی برای کشت محصولات کم‌آب‌بر است.
بر این اساس اصلاح الگوی کشت یکی از برنامه‌های اجرایی در سطح وزارتخانه و به تبع آن استان‌ها، آب‌محور بوده و منطبق با آن بایست از کشت گیاهان پُرآب‌بر به سمت گیاهان کم‌آب‌بر حرکت کنیم که در این مسیر کشت گیاهان دارویی در استان همدان بنا بر ظرفیت‌های موجود خدادادی، از اولویت‌ها است.
اما دراین‌بین با وجود ادعا‌های عنوان‌شده به‌ویژه در بحث کشت قراردادی و نیز فراهم بودن بازار فروش در بسیاری از موارد و به‌خصوص محصولاتی همچون زعفران، همچنان این مشکل هم در بحث فراهم نبودن زیرساخت‌های بسته‌بندی و هم هماهنگی با کشاورزان در راستای پیدا کردن بازار فروش، وجود دارد؛ بنابراین انتظار می‌رود این مهم به‌عنوان یک نیاز واقعی از سوی متولیان مورد توجه قرار گیرد.

طاهره ترابی مهوش