کسب‌وکارهای کوچک و متوسط (SMEs) به‌عنوان یکی از ارکان اصلی توسعه اقتصادی، در استان همدان نیز نقش حیاتی ایفا می‌کنند؛ براساس جدول زیر کارگاه‌های کوچک و متوسط استان همدان با 91.5 درصد، بیشترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند که نشان‌دهنده اهمیت این بخش در ایجاد اشتغال و تقویت اقتصاد محلی است. در کشور نیز بیش از 90 درصد نیروی انسانی در کسب‌وکارهای کوچک مشغول فعالیت هستند و 70 درصد از همه موقعیت‌های شغلی جدید توسط همین کسب‌وکارها ایجاد می‌شود.

براساس یک قاعده کلی، کسب‌وکارهایی با کمتر از 10 نفر نیروی کار «خُرد»، واحدهایی که 10 تا 49 نیروی کار دارند «کوچک»، واحدهایی با 50 تا 99 نیروی کار «متوسط» و واحدهایی با بیش از 100 نیروی کار، «بزرگ» نامیده می‌شوند.
همان‌طور که در همایش «چالش‌های صنعتی‌ شدن ایران» در آذرماه 1403 مطرح شد، از سال 1384 تا به امروز رشد اشتغال مربوط به کسب‌وکارهای خُرد بوده است؛ به‌طوری که سهم کسب‌وکارهای کوچک در اشتغال را 72 درصد طی دوره مذکور می‌دانند و سهم کسب‌وکارهای بزرگ و متوسط را فقط 28 درصد برمی‌شمارند. هرچند سهم کسب‌وکارهای بزرگ و متوسط در تولید و ایجاد ارزش‌افزوده، 64 درصد است؛ اما مطالعات اقتصادی نشان می‌دهد که این رشد ناشی از رشد موجودی سرمایه است.
با توجه‌ به مطالب پیش‌گفته در مورد اهمیت کسب‌وکارهای خُرد در اشتغال، در این یادداشت تلاش خواهیم کرد پس از بررسی نقش و اهمیت کسب‌وکارهای کوچک و متوسط در ایجاد اشتغال و تولید در استان همدان، محدودیت‌هایی که این کسب‌وکارهای کوچک با آن‌ها مواجه هستند را نام‌ برده و پیشنهادهایی برای اثرگذاری بیشتر این کسب‌وکارها با بهره‌گیری از تجربه سایر کشورها، ارائه کنیم، همچنین وضعیت مشاغل خانگی و نقش خوشه‌های صنعتی در ایجاد اشتغال را بررسی خواهیم کرد.
نکته نخست: از کسب‌وکارهای خُرد به‌عنوان نیروی محرکه اقتصاد جامعه نام‌ برده می‌شود و این به‌دلیل تأثیرات مستقیم و غیر مستقیم این نوع کسب‌وکارها روی اقتصاد است؛ یکی از دلایل اهمیت کسب‌وکارهای خُرد، نقش آن‌ها در ایجاد فرصت‌های شغلی است. این کسب‌وکارها قادر هستند به‌سرعت اشتغال‌زایی کنند و در شرایط دشوار، به‌عنوان یک منبع درآمد برای افراد و خانوارها هستند.
نکته دوم: از منظر اقتصادی، کسب‌وکارهای خُرد به تقویت زنجیره تأمین و توزیع کمک می‌کنند. این کسب‌وکارها معمولاً از منابع محلی بهره می‌برند و به‌این‌ترتیب، درآمد را در جامعه محلی نگه می‌دارند. این روند نه‌تنها به تقویت اقتصاد محلی کمک می‌کند، بلکه موجب افزایش تولید و کارآیی در کل اقتصاد می‌شود.
کارآفرینی و نوآوری نیز از دیگر عواملی است که کسب‌وکارهای خُرد را به نیروی محرکه اقتصاد تبدیل می‌کنند. این کسب‌وکارها معمولاً مبتنی بر ایده‌های نوآورانه و خلاقانه هستند که می‌توانند به حل مشکلات محلی و ایجاد ارزش‌افزوده کمک کنند؛ این نوع نوآوری‌ها می‌توانند منجر به رشد و توسعه پایدار اقتصادی شوند و به جامعه در مقابله با چالش‌های اقتصادی کمک کنند.
کسب‌وکارهای خُرد به‌عنوان ستون فقرات توسعه صنعتی در کشورها شناخته می‌شوند. این بنگاه‌ها به‌دلیل ارتباط نزدیک با جوامع محلی، در پاسخ به نیازهای خاص آن‌ها، به‌عنوان نیرو محرکه‌ای برای رشد اقتصادی عمل می‌کنند. درنتیجه، تقویت و توسعه این کسب‌وکارها می‌تواند به ایجاد یک اقتصاد پایدار و متعادل کمک کند و به کاهش فقر و نابرابری در جامعه منجر شود.
نکته سوم: بررسی زیست‌بوم اشتغال استان همدان در سال 1402 بیانگر آن است که علاوه‌بر اینکه تعهد رشد 118 درصدی آمار اشتغال محقق شده است، سهم بخش‌های اقتصادی از ایجاد اشتغال شامل بخش خدمات 42 درصد، بخش صنعت 32 درصد و کشاورزی 26 درصد، به‌ترتیب رتبه‌های اول، دوم و سوم را دارا هستند.
عامل مهمی که باعث شده بخش خدمات بیشتر مورد توجه قرار گیرد، خطر پایین، زمان کوتاه بهره‌برداری و هزینه اولیه کم نسبت به سایر بخش‌ها است و عاملی که باعث شده سرمایه‌گذاری کمتر به سمت بخش صنعت برود، هزینه زیاد بخش صنعت و خطر زیاد آن است و عاملی که باعث شده بخش کشاورزی در اولویت آخر سرمایه‌گذاری مورد توجه قرار گیرد، وضعیت آبی استان همدان و خطر زیاد آن است که باعث شد فرصت‌های شغلی کمتری در این بخش نسبت به دو بخش قبلی ایجاد شود.
نکته چهارم: بررسی آمار اشتغال استان همدان در کسب‌وکارهای خُرد و کوچک، بیانگر آن است که 300 رشته فعالیت فقط در مشاغل خانگی در سامانه‌های مرتبط ثبت شده که نشان از تنوع و گستردگی و فرصت‌های این مشاغل دارد؛ مشاغلی مانند خیاطی، قالیبافی و صنایع‌ دستی، بیشترین استقبال را در میان متقاضیان داشته است. این مشاغل به‌دلیل آنکه خانواده‌محور هستند، به زنان فرصت می‌دهد نقش محوری داشته باشند؛ بنابراین در افزایش نقش مشارکت زنان مؤثر است. لازم به توضیح بوده که نرخ مشارکت زنان درحال حاضر، 14.4 درصد است.
همدان در بین 10 استان برتر کشور ازنظر ایجاد اشتغال قرار دارد که دراین‌بین توجه به مشاغل خانگی و حمایت از آن‌ها در کارآفرینی با سرمایه اندک، فرصت‌های جدیدی برای فعالیت‌های اقتصادی فراهم کرده است.
نکته پنجم: در کنار نقش و اهمیت کسب‌وکارهای کوچک و متوسط در ایجاد اشتغال در استان همدان، یک سلسله محدودیت‌هایی وجود دارد که باعث ناپایداری آن‌ها شده است: اول- عدم مدیریت صحیح کسب‌وکارهای خُرد کوچک، فقدان برنامه‌ریزی صحیح، تعیین اهداف نامشخص و ناتوانی در کنترل منابع، ازجمله مسائلی است که می‌تواند منجر به شکست این کسب‌وکارها شود.
دوم- محدودیت‌های مالی باعث می‌شود این کسب‌وکارها نتوانند فعالیت‌های خود را گسترش دهند؛ درنتیجه کاهش کیفیت خدمات یا محصولات، رضایت مشتریان را تحت‌ تأثیر قرار می‌دهد و کم‌کم بازار را از دست می‌دهند.
سوم- چالش‌های حقوقی و قراردادی، عدم آگاهی از قوانین باعث می‌شود با مشکلات متعددی مانند نقض قراردادها و عدم توانایی در پیگیری مطالبات و مسائل مربوط به نیروی کار مواجه شوند.
چهارم- نداشتن تجربه و شناخت کافی از بازار در یافتن مشتریان و ایجاد ارتباط مؤثر، در نتیجه کاهش فروش و کاهش درآمد را به دنبال دارد.
پنجم- هزینه‌های زیاد کار و مبادله، ارتباطات ضعیف جهت جذب و نگهداری نیروی کار مجموعه، محدودیت‌هایی هستند که کسب‌وکارهای خُرد و کوچک با آن‌ها مواجه هستند.
با وجود محدودیت‌هایی که در مسیر کسب‌وکارهای خُرد و کوچک وجود دارد، نمونه‌های موفقی از کارگاه‌های تولیدی صنایع‌ دستی و کافه‌رستوران‌های محلی، شرکت‌های فناوری اطلاعات، تولیدکنندگان مواد غذایی ارگانیک و فروشگاه‌های آنلاین وجود دارند که توانسته‌اند مشتریان زیادی از سراسر کشور جذب و به رشد اقتصادی کمک کنند و برخی نیز به‌عنوان صادرکننده به بازارهای خارجی و با توسعه کسب‌وکارشان، به اشتغال‌زایی در منطقه خود کمک می‌کنند.
نکته ششم: در بخش صنایع کوچک استان همدان، تعداد 18 خوشه صنعتی وجود دارد که هریک با یک گرایش صنعتی متمرکز شده‌اند و با همکاری و تکمیل فعالیت همدیگر، به تولید و عرضه کالا اشتغال دارند؛ مهم‌ترین محصولات تولیدی خوشه‌های صنعتی استان شامل: جوراب و پاپوش، کشمش، فروسیلیس، وازلین صنعتی، صنایع‌ دستی به‌ویژه فرش، مبل و منبت، چرم، پوشاک، سفال و سرامیک، صنایع غذایی و لبنی، صنایع سنگ، قاب عکس، آینه، میز کنسول، ادوات کشاورزی، تراشکاری و غیره است.
از آنجایی‌ که خوشه‌های صنعتی دارای قدرت رقابتی زیادی هستند، می‌توانند در رشد اقتصادی و همچنین توسعه صادرات موفق عمل کنند که لازم است برای توانمندسازی آن‌ها اقدامات بایسته‌ای صورت گیرد.
استان همدان همچنین دارای 34 شهرک صنعتی و منطقه ویژه اقتصادی است که می‌توانند نقش بسزایی در اشتغال‌زایی و ایجاد ارزش‌افزوده داشته باشند که در مجال دیگری به بررسی آن خواهیم پرداخت.
نکته هفتم: برای ارائه راهکارها و رفع محدودیت‌های مذکور دولت چه کمک‌هایی باید انجام دهد؛ با نگاهی به تجارب کشورهای مختلف و اقداماتی که انجام داده‌اند، می‌توان الگویی برای توسعه کسب‌وکارهای کوچک انجام داد.
الف- کشور آلمان به‌عنوان یکی از پیشگامان در توسعه بنگاه‌های کوچک و متوسط، با ایجاد زیرساخت‌های مناسب و سیاست‌های حمایتی، توانسته این بنگاه‌ها را به موتور محرکه اقتصاد خود تبدیل کند؛ در آلمان بنگاه‌های کوچک و متوسط بیش از 60 درصد اشتغال و 54 درصد از تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص داده‌اند.
ب- کشور ترکیه نیز با درک اهمیت بنگاه‌های کوچک و متوسط، اقدامات مؤثری در جهت حمایت و تقویت این بخش انجام داده است؛ در ترکیه حدود 99 درصد کارگاه‌ها را کوچک و متوسط تشکیل می‌دهند و این بنگاه‌ها بیش از 75 درصد اشتغال کشور را به خود اختصاص داده‌اند.
ج- در کشور ویتنام کسب‌وکارهای کوچک و متوسط 97 درصد کسب‌وکارها را تشکیل می‌دهند که سهم 45 درصدی از اشتغال و 40 درصد تولید ناخالص داخلی کشور را دارا هستند. دولت ویتنام در سال‌های اخیر اقدامات زیادی برای حمایت از این بخش انجام داده است؛ ازجمله ارائه تسهیلات مالی و اعتباری، ایجاد مراکز خدمات کسب‌وکار و مشاوره برای این بنگاه‌ها، برگزاری دوره‌های آموزشی و توانمندسازی مدیران و کارکنان، تدوین قوانین و مقررات حمایتی و تلاش برای ارتقای زیرساخت‌های فنی و اطلاعاتی.
نتیجه اینکه با سیاست‌گذاری دولت شامل مشوق صادراتی، معافیت‌های مالیاتی، رفع مشکلات دیوان‌سالاری، تخصیص فضای نمایشگاهی در کشورهای مختلف، بازاریابی و تبلیغات، ایجاد کنسرسیوم برای به‌وجود آوردن و معرفی برندهای معروف و قوی جهت صادرات محصولات به کشورهای مقصد صادراتی، تقویت اطلاعات حقوقی و بین‌المللی در بخش خصوصی و ایجاد ارتباط بین کسب‌وکارهای کوچک در قالب هلدینگ، می‌توان توان صادراتی کسب‌وکارهای خُرد را افزایش داد.