صنایع دستی به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین اشکال بیان فرهنگی و هنری، همواره نقش مهمی در حفظ و تقویت هویت فرهنگی جوامع محلی ایفا کرده‌اند. این صنایع نه‌تنها بازتاب‌دهنده‌ سنت‌ها، باورها و ارزش‌های فرهنگی یک جامعه هستند، بلکه به‌عنوان عاملی مؤثر در توسعه‌ اقتصادی نیز شناخته می‌شوند. از طریق تولید و عرضه‌ صنایع دستی، جوامع محلی قادرند تا هم به حفظ میراث فرهنگی خود بپردازند و هم با ایجاد فرصت‌های شغلی و درآمدزایی، به بهبود وضعیت اقتصادی خود کمک کنند. با این حال، در مسیر حفظ و توسعه‌ این صنایع، چالش‌ها و فرصت‌های متعددی وجود دارد که نیازمند توجه و برنامه‌ریزی دقیق است.
یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی صنایع دستی، رقابت با محصولات صنعتی و ماشینی است که با قیمت پایین‌تر و تولید انبوه، بازارهای محلی و جهانی را تحت تأثیر قرار داده‌اند. علاوه بر این، کمبود حمایت‌های دولتی، نبود دسترسی به بازارهای بین‌المللی و کاهش علاقه‌ نسل جوان به یادگیری و تداوم این هنرها، از دیگر موانعی هستند که بقا و رشد صنایع دستی را تهدید می‌کنند. همچنین، تغییرات فرهنگی ناشی از جهانی‌شدن و کاهش ارتباط نسل جدید با میراث فرهنگی گذشته، به تضعیف جایگاه این صنایع منجر شده است.
از سوی دیگر، صنایع دستی با بهره‌گیری از ابزارهای نوین مانند فناوری‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی، می‌توانند به بازارهای جهانی دسترسی پیدا و مخاطبان جدیدی جذب کنند.
توسعه‌ گردشگری فرهنگی نیز فرصتی استثنایی برای معرفی و فروش صنایع دستی به‌شمار می‌آید، چراکه گردشگران معمولاً به‌دنبال خرید محصولات منحصربه‌فرد و دارای هویت فرهنگی هستند. علاوه بر این، افزایش آگاهی عمومی نسبت به اهمیت حمایت از تولیدات محلی و پایدار، می‌تواند به تقویت تقاضا برای صنایع دستی کمک کند. با برنامه‌ریزی مناسب و سرمایه‌گذاری در آموزش و بازاریابی، می‌توان از این فرصت‌ها برای احیا و توسعه‌ صنایع دستی بهره برد.
در مجموع، صنایع دستی نه‌تنها به‌عنوان گنجینه‌ای فرهنگی، بلکه به‌عنوان موتور محرکه‌ای برای توسعه‌ اقتصادی جوامع محلی، ظرفیت بالایی دارد. با شناخت چالش‌ها و بهره‌گیری از فرصت‌های موجود، می‌توان به حفظ و تقویت این میراث ارزشمند کمک کرد و آینده‌ای پایدار برای آن رقم زد.
در ادامه با توجه به اهمیت این موضوع با مدیرعامل اتحادیه تعاونی صنایع دستی استان تهران در خصوص نقش صنایع دستی در تقویت هویت فرهنگی و اقتصاد جوامع محلی، گفت‌و‌گو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
خاطره استادرضایی، با اشاره به نقش صنایع دستی در حفظ هویت فرهنگی و توسعه پایدار گفت: صنایع دستی ابزاری مؤثر در تقویت فرهنگ محلی به‌شمار می‌رود.
*صنایع دستی و هویت فرهنگی
وی در پاسخ به این پرسش که صنایع دستی چگونه می‌تواند به‌عنوان ابزاری برای حفظ هویت فرهنگی معرفی شود؟ اظهار کرد: اگر هدف ما توسعه پایدار و حفظ هویت فرهنگی باشد، به این امر باید به‌عنوان یک بخش جدی نگاه کنیم. نخستین گام، شناسایی نقاط و هسته‌های فعال این صنعت در هر منطقه است. پس از شناسایی، باید برای توسعه و رفاه جامعه محلی تلاش کرد تا انگیزه لازم برای مشارکت در این حوزه ایجاد شود.
وی افزود: اگر این مراحل به‌درستی طی شود، جامعه محلی انگیزه بیشتری برای مشارکت در سازماندهی صنایع دستی پیدا می‌کند، در غیر این صورت، این صنعت محدود به همان جامعه کوچک باقی می‌ماند، زیرا افراد توان ریسک کردن ندارند.
*نمونه‌های موفق در ایران
مدیرعامل اتحادیه تعاونی صنعتی استان تهران به نمونه‌های موفق صنایع دستی در ایران اشاره کرد و گفت: در استان‌های مرزنشین مانند کردستان، سیستان و بلوچستان، خراسان، شمال کشور و خوزستان، صنایع دستی به‌خوبی توانسته هویت فرهنگی را تقویت کند. به‌عنوان مثال، در استان کردستان، برخی روستاها و شهرستان‌ها در سه سال گذشته رشد قابل توجهی داشته‌اند. همچنین در سیستان و بلوچستان، هنرهایی مانند سوزن‌دوزی و دست‌بافته‌ها جایگاه خود را به‌خوبی پیدا کرده‌اند.
استادرضایی در پاسخ به این پرسش که آیا صنایع دستی توانسته در جذب گردشگر مؤثر باشد؟ افزود: بله قطعاً. در کشور ما نیز طراحی‌های جدید در حوزه دست‌بافته‌ها، چرم، زیورآلات و دکوراسیون منزل، توانسته‌اند توجه گردشگران را جلب کنند. در کشورهای دیگر نیز صنایع دستی به‌عنوان سوغات و نماد فرهنگی، نقش مهمی در جذب گردشگر ایفا می‌کند.
*چالش‌ها و راه‌حل‌ها
وی درباره چالش‌های پیش‌روی توسعه صنایع دستی گفت: نسل جدید نیاز به نوآوری و طراحی‌های جدید دارد. استفاده از ابزارهای نوین و طراحی‌های به‌روز می‌تواند رغبت نسل جوان را به این حوزه افزایش دهد. اگر این اتفاق بیفتد، صنایع دستی نه‌تنها اصالت خود را از دست نمی‌دهد، بلکه تقویت نیز می‌شود.
مدیرعامل اتحادیه تعاونی صنعتی استان تهران در پایان خاطرنشان کرد: صنایع دستی نه‌تنها یک هنر، بلکه یک ابزار قدرتمند برای حفظ هویت فرهنگی و توسعه اقتصادی است. با شناسایی صحیح، حمایت و معرفی به‌موقع، می‌توانیم این صنعت را به جایگاه واقعی خود برسانیم.
صنایع دستی می‌تواند به‌عنوان یک محور مهم در توسعه فرهنگی و اقتصادی کشور نقش‌آفرینی کند، به شرط آنکه به‌درستی شناسایی، حمایت و معرفی شود.
صنایع دستی یکی از مهم‌ترین میراث فرهنگی و هنری هر جامعه است که نقش بی‌بدیلی در حفظ هویت فرهنگی، ایجاد اشتغال و توسعه اقتصادی ایفا می‌کند. برای بهره‌برداری کامل از این ظرفیت، سه رکن اصلی شناسایی، حمایت و معرفی باید به‌طور جدی مورد توجه قرار گیرد.
شناسایی دقیق نقاط قوت، ظرفیت‌ها و نیازهای صنایع دستی در هر منطقه، نخستین و مهم‌ترین گام در مسیر توسعه این صنعت است. هر منطقه از کشور دارای هنرها و صنایع دستی منحصربه‌فردی است که ریشه در فرهنگ و تاریخ آن منطقه دارد. شناسایی این هنرها، هنرمندان و هسته‌های فعال، امکان برنامه‌ریزی دقیق و هدفمند را فراهم می‌کند. این مرحله شامل بررسی نیازهای آموزشی، مواد اولیه، ابزارهای مورد نیاز و بازارهای هدف است.
پس از شناسایی، حمایت از هنرمندان و صنعتگران محلی ضروری است. این حمایت می‌تواند در قالب ارائه تسهیلات مالی، آموزش‌های تخصصی، تأمین مواد اولیه با کیفیت و ایجاد کارگاه‌های مجهز باشد. همچنین، ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای بازاریابی و فروش محصولات صنایع دستی، ازجمله راه‌اندازی نمایشگاه‌های دائمی و موقت، توسعه فروشگاه‌های آنلاین و مشارکت در بازارهای بین‌المللی، ازجمله اقدامات مؤثر در این زمینه است. حمایت دولت، بخش خصوصی و سازمان‌های مردم‌نهاد می‌تواند به تقویت این صنعت کمک شایانی کند.
معرفی صنایع دستی به جامعه داخلی و جهانی، آخرین و حیاتی‌ترین مرحله در این فرآیند است. استفاده از ابزارهای نوین ارتباطی مانند شبکه‌های اجتماعی، وب‌سایت‌ها و مشارکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی می‌تواند به معرفی هرچه بهتر این محصولات کمک کند. همچنین، ایجاد ویژندهای معتبر برای صنایع دستی هر منطقه و معرفی آن‌ها به‌عنوان نمادهای فرهنگی، می‌تواند جذابیت این محصولات را برای گردشگران و خریداران داخلی و خارجی افزایش دهد.
صنایع دستی تنها یک هنر نیست، بلکه یک ابزار قدرتمند برای حفظ هویت فرهنگی، ایجاد اشتغال و توسعه اقتصادی است. با شناسایی دقیق ظرفیت‌ها، حمایت همه‌جانبه از هنرمندان و معرفی مؤثر این محصولات به بازارهای داخلی و جهانی، می‌توانیم به توسعه پایدار این صنعت کمک و جایگاه آن را در جامعه تقویت کنیم. این سه رکن به‌همراه هم می‌توانند صنایع دستی را به یکی از محورهای اصلی توسعه فرهنگی و اقتصادی کشور تبدیل کنند.

شهره کرمی