در گفتوگو با معاون بازآفرینی شهری ایران مشخص شد؛ اقتضایی بودن؛ رویکرد برنامهریزی موفق شهر است.

امروزه شهرها بهصورت مجموعهای واحد هستند که مانند انسان خصایص و ویژگیهای زندگی را دارند، در این بین برنامهریزی شهری به مطالعه و طراحی شهرها و مناطق شهری با هدف توسعه پایدار و بهبود کیفیت زندگی شهروندان میپردازد.
در بیشتر موارد در برنامهریزی شهری مواردی همچون انتخاب موقعیت مناسب اجرای پروژهها، طراحی ساختارهای شهری، تعیین توزیع فضاهای سبز و تأسیسات شهری، پیشبینی نیازهای شهری و اجتناب از ایجاد مشکلات زیستمحیطی و اجتماعی مدنظر قرار میگیرد.
جالبتر اینکه برنامهریزی شهری شامل مراحلی مانند جمعآوری و تحلیل اطلاعات شهری، شناسایی مشکلات و پیشبینی نیازهای شهری، طراحی و ارزیابی سناریوهای مختلف، تعیین اولویتها و مراحل اجرای برنامهریزی و نظارت بر پیشرفت برنامهریزی و تصمیمگیری درباره تغییرات لازم است.
بنابراین برنامهریزی شهری تأثیر بسیاری بر روی شهر و شهروندان دارد و میتواند به بهبود کیفیت زیست شهری از جنبههای مختلف و نیز افزایش سطح سرمایه اجتماعی منطقه منجر شود. به همین دلیل برنامهریزی شهری بهعنوان یکی از اصلیترین عوامل توسعه پایدار در بیشتر شهرها شناخته میشود.
با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در خصوص استانداردهای یک برنامهریزی کارآمد با دانشآموخته دکتری شهرسازی و در عین حال مدیرعامل شرکت بازآفرینی شهر ایران گفتوگویی ترتیب دهیم که در ادامه میخوانید:
محمد آئینی با بیان اینکه خداوند توانمندیهایی را در اختیار بشر قرار داده و بخشی از صفات جلاله خود را در وجود انسان نهادینه کرده که شاید مهمترین آنها همان رسول باطنی، یعنی عقل باشد گفت: خداوند به انسان عقل داده تا در مسائلی که با آنها مواجه میشود، بیندیشد. به طوری که در قرآن آمده است «اگر میشنیدیم و سپس در آن تعقل و تفکر میکردیم، از اهل دوزخ نبودیم».
دکتر محمد آئینی با تأکید بر اینکه این اصل در همه امور زندگی جریان دارد؛ یعنی خداوند از ما میخواهد که درست ببینیم، درست بشنویم و درست بیندیشیم، تشریح کرد: این قاعده در تمام ابعاد زندگی انسانی صادق است، اما در حوزه مدیریت شهری بهدلیل پیچیدگیهای خاص آن، اهمیت دوچندان پیدا میکند.
وی با ابراز اینکه اگر شهر را یک موجود زنده در نظر بگیریم، تمام اجزای آن نیز زنده و در حال تغییر و تکاملاند؛ بنابراین هر موجود زندهای که خداوند خلق کرده، در مسیر تعالی و رشد قرار دارد، پس وضعیت امروز شهر نباید همانند دیروز باشد، تشریح کرد: چون شهر همواره در حال تغییر است، برنامهریزی برای آن نیز نیازمند تفکر، آیندهنگری و پیشبینی است.
وی با بیان اینکه اگر نتوانیم آینده شهر را بهدرستی پیشبینی کنیم، در حال حاضر هم نمیتوانیم برای آن برنامهریزی صحیحی داشته باشیم در نتیجه، با مشکلات متعددی روبهرو خواهیم شد، عنوان کرد: از اینرو، تفکر، برنامهریزی و مدیریت شهری، امری ضروری و اجتنابناپذیر است.
وی با اشاره به سیر تاریخی مدیریت شهری، اظهار کرد: اگر به روند شکلگیری شهرها در طول تاریخ نگاه کنیم، میبینیم که در ابتدا، شهرهای اروپایی و ایرانی بهدلیل تفاوتهای اقتصادی، ساختاری متفاوتی داشتهاند، اما در نهایت، همه آنها با چالشهایی مشابه مواجه شدند.
معاون بازآفرینی شهری کشور با بیان اینکه در کشورهای توسعهیافته، زمانی که شهرها بدون مدیریت مناسب رشد کردند، به زبالهدانیهایی تبدیل شدند که دیگر برای زندگی مناسب نبودند گفت: به همین دلیل، مردم به ناچار برای ساماندهی شهر، انجمنهایی تشکیل داده و مدیرانی را تعیین کردند که شهر را اداره کنند.
آئینی با اشاره به اینکه وقتی شهرها بزرگتر شدند، مدیریت آنها نیز پیچیدهتر شد و برنامهریزی شهری بهتنهایی کافی نبود، اذعان کرد: در ابتدا، تنها به مطالعه وضعیت موجود و پیشبینی آینده شهر پرداخته و اجرای این برنامهها به مدیران تکنوکرات سپرده شد، اما این روش موفق نبود، زیرا برنامهریزی بدون اجرای صحیح، نمیتوانست تغییرات لازم را ایجاد کند.
وی با بیان اینکه مشکل این بود که برنامهریزی تنها کفایت نمیکرد و عنصر دیگری به نام مدیریت اجرایی نیز باید در نظر گرفته میشد اما این هم بهتنهایی کافی نبود ابراز کرد: در نهایت، راهکار اساسی این شد که مردم را نیز در فرآیند برنامهریزی و اجرا مشارکت دهیم و برنامهریزی نهتنها برای مردم، بلکه با مشارکت خود مردم انجام شود. در این صورت، اجرای برنامهها نیز موفقتر خواهد بود و مسائل پیچیده شهری بهتر مدیریت خواهند شد.
وی با اشاره به اینکه شهر یک ابَرموجود زنده است که هم خود و هم سلولهایش دائماً در حال تغییر هستند عنوان کرد: تنها راه داشتن یک شهر مطلوب با کیفیت زندگی مناسب برای شهروندان، این است که برنامهریزی و مطالعه مداوم صورت گیرد، مردم در این فرآیند مشارکت داشته باشند و اجرای برنامهها بهدرستی مدیریت شود.
این شهرساز افزود: در این مسیر، نقش مدیریت شهری (شهرداری و دولت) این است که بهعنوان تسهیلگر و حامی عمل کند، نه اینکه خود به مانعی بر سر راه پیشرفت شهروندان تبدیل شود.
آئینی در پاسخ به این پرسش که چرا برخی پروژههای شهری با وجود تأمین بودجه، به نتیجه نمیرسند؟ گفت: عواملی مانند ضعف در برنامهریزی، اجرای نادرست، نبود دادههای دقیق، و تغییرات مدیریتی میتوانند به شکست برنامههای شهری منجر شوند.
وی با تأکید بر اینکه نمونههای متعددی از پروژههای ناموفق در شهرهای مختلف وجود دارند؛ از ساختمانهای نیمهکاره گرفته تا پروژههایی که با تغییر مدیریت، متوقف شدهاند ابراز کرد: بهعنوان مثال، جمعآوری زباله در تهران و دیگر شهرهای کشور، بارها با مدلهای مختلف اجرا شده اما همچنان در بسیاری از نقاط به چالش کشیده شده است.
وی با اشاره به اینکه یکی از دلایل شکست برنامهها این است که برخی مدیران، بدون شناخت کافی از واقعیتهای میدان، در پشت درهای بسته جلسات تصمیمگیری میکنند عنوان کرد: مسئله بعدی این است که برخی پروژهها نیز صرفاً بر اساس تصورات و تخیلات برنامهریزان تدوین میشوند، نه بر اساس نیازهای واقعی مردم.
این شهرساز خاطرنشان کرد: عامل دیگر، تغییرات مدیریتی مداوم است؛ متأسفانه عمر مدیریتها در حوزه شهری بسیار کوتاه است و هر مدیر جدید، حداقل 30 تا 40 درصد از پروژههای قبلی را کنار گذاشته و به اولویتهای خود میپردازد، این امر باعث میشود بسیاری از پروژههای شهری به سرانجام نرسند، در حالی که استمرار مدیریت شهری میتواند نقش مؤثری در کاهش پروژههای نیمهتمام و افزایش کارآمدی برنامهها داشته باشد.
آئینی در واکنش به این پرسش که نبود برنامهریزی شهری چه پیامدهایی دارد؟ عنوان کرد: قطعاً شهرهایی که برنامهریزی مناسب نداشتهاند، دچار معضلات متعددی مانند افزایش ناهنجاریهای اجتماعی، ازدحام ترافیکی، توسعه بیرویه و آلودگیهای زیستمحیطی شدهاند.
وی اظهار کرد: نبود یک برنامهریزی دقیق و علمی میتواند یک شهر را از مسیر توسعه پایدار خارج کند و چالشهای متعددی را برای شهروندان و مدیران شهری به همراه داشته باشد.
معاون بازآفرینی شهری ایران در پاسخ به اینکه چگونه میتوان انواع مختلف برنامهریزی شهری را در کنار هم مدیریت کرد تا مکمل یکدیگر باشند؟ گفت: در هر دورهای، یکی از مدلهای برنامهریزی بهعنوان پارادایم (الگوواره) غالب مطرح شده اما امروزه هیچکدام از آنها بهتنهایی کافی نیستند.
آئینی با اشاره به اینکه برنامهریزی جامعی که در گذشته رایج بود، دیگر کارایی ندارد، زیرا نمیتوان برای 20 سال آینده از اکنون نسخهای قطعی نوشت تشریح کرد: به همین دلیل، امروزه برنامهریزی باید اقتضایی، محلی و میدانی باشد تا بتواند همزمان با مشارکت مردم، به حل مسائل بپردازد.
وی با بیان اینکه برنامهریزیهای مشارکتی و راهبردی نیز امتحان خود را پس ندادهاند و نتوانستهاند تمام مشکلات شهری را حل کنند، اظهار کرد: بهترین شیوه، برنامهریزی اقتضایی است که متناسب با شرایط محل و با در نظر گرفتن چارچوبهایی مشخص انجام شود.
این شهرساز با بیان اینکه این چارچوبها باید از مواردی مانند حفظ محیط زیست، ایمنی و سلامت عمومی و آسایش شهروندان محافظت کنند، تصریح کرد: برنامهریزی شهری باید بر اساس نیازهای واقعی و اقتضائات خاص هر منطقه تدوین شود.
آئینی در پاسخ به این پرسش که مهمترین عامل موفقیت یک برنامهریزی شهری اثربخش چیست؟ چگونه میتوان عواملی مانند مشارکت شهروندان، هماهنگی بین نهادها و استفاده از فناوریهای نوین را در آن بهکار گرفت؟ اظهار کرد: بهنظر میرسد مهمترین عامل موفقیت، استفاده از برنامهریزان خبرهای است که شناخت دقیقی از مردم و نیازهای آنها دارند، این برنامهریزان باید توانایی شنیدن مشکلات از زبان خود مردم را داشته باشند، آنها را تحلیل کنند و سپس راهکارهای عملی ارائه دهند.
وی با تأکید بر اینکه برنامهریزی شهری موفق، آن است که از ابتدا با مشارکت مردم تدوین شود زیرا اگر مردم در این فرآیند نقش داشته باشند، در اجرا نیز همراه خواهند شد؛ بنابراین، شهر باید «با و برای مردم» مدیریت شود افزود: شهر همواره در حال تغییر است و برای مدیریت این تغییرات، نیازمند برنامهریزی مستمر و پیشبینیهای دقیق هستیم که باید در سه سطح کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت انجام شود.
وی با اشاره به اینکه برنامهریزی کوتاهمدت شامل اقداماتی است که برای حل مشکلات فوری و رفع نیازهای روزمره شهر ضروریاند افزود: برنامه میانمدت نیز اقدامات پیشگیرانهای است که مانع از بروز مشکلات جدید در آینده میشود.
این شهرساز با اشاره به اینکه برنامههای بلندمدت، طرحهای کلیدی و زیربنایی که جهتگیری توسعه شهر را در مسیر صحیح قرار میدهند را شامل میشود، گفت: به دلیل اینکه تغییر؛ ماهیت اصلی شهر است، برنامهریزی شهری نباید ثابت و غیرقابل انعطاف باشد؛ بلکه باید همواره بهروز و متناسب با شرایط جدید تنظیم شود شهرهایی که چنین برنامهریزی اقتضایی، منعطف و واقعبینانهای دارند، موفقتر عمل میکنند.
معالوصف با توجه به آنچه گفته شد؛ برنامهریزی شهری فرآیندی است که به تعابیر مختلف به توسعه و مدیریت شهرها بهمنظور ایجاد زندگی شهری بهتر، میپردازد؛ طبق اسناد بالادستی این برنامهها شامل مسائل مختلفی مانند توسعه عمرانی، حملونقل، محیط زیست، مسکن، امور اقتصادی و اجتماعی و مسائل زیستمحیطی و غیره میشوند. هدف این برنامهها ایجاد یک شهر باکیفیت زندگی بالا کاهش مشکلات موجود و ارتقای پایداری شهرهاست؛ اما مسئله این است که در کشورها مدیریت کوتاهمدت و سیاسی مدیران مرتبط، این فرصت را از شهر و شهروندان گرفته است؛ بنابراین در بیشتر شهرها هر مدیر با تغییر رویکرد سیاسی و روی کار آمدن یک گروه مدیران جدید، ساز قبلی را شکسته و ساز خود را میزند، پس نمیتوان در چنین فضای مدیریتی، انتظار برنامهریزی اقتضایی مرتبط با نیاز مردم و شهروندان یک شهر را داشت.
شناسه خبر 93379