گردشگری سلامت، به‌عنوان یکی از پویاترین و ارزآورترین شاخه‌های صنعت گردشگری، نقشی کلیدی در توسعه اقتصادی کشورها ایفا می‌کند؛ این صنعت نه‌تنها با جذب سرمایه‌های خارجی و ایجاد اشتغال به رشد اقتصادی مناطق کمک می‌کند، بلکه با تقویت زیرساخت‌های خدماتی و درمانی، به ارتقای کیفیت زندگی جوامع محلی منجر می‌شود. در ایران، همدان با بهره‌مندی از ظرفیت‌های درمانی، پزشکی و تاریخی، درحال برداشتن گامی نوین جهت تبدیل شدن به قطب گردشگری سلامت غرب کشور است. کنفوبیشن بین‌المللی گردشگری سلامت کشورهای عضو اکو، که از 21 تا 23 خردادماه 1404 در همدان برگزار می‌شود، فرصتی بی‌نظیر برای معرفی توانمندی‌های این شهر و تسریع توسعه اقتصادی آن از منظر اقتصاد توسعه است.
این یادداشت، از دیدگاه یک کارشناس اقتصاد توسعه و با استناد به نظریه‌های توسعه اقتصادی، به بررسی جایگاه همدان در گردشگری سلامت، زیرساخت‌های موجود، نقش بیمارستان‌های دولتی و خصوصی و تأثیرات اقتصادی این صنعت می‌پردازد.
* گردشگری سلامت: موتور محرکه توسعه اقتصادی
از منظر اقتصاد توسعه، گردشگری سلامت به‌دلیل ایجاد زنجیره ارزش گسترده، ازجمله اشتغال‌زایی، جذب سرمایه‌گذاری خارجی و توسعه زیرساخت‌های محلی، یکی از مهم‌ترین ابزارهای توسعه پایدار محسوب می‌شود. براساس نظریه توسعه وابسته به صادرات (Export-Led Growth)، صنایعی مانند گردشگری سلامت که قابلیت جذب ارز خارجی دارند، می‌توانند به بهبود تراز پرداخت‌ها و کاهش وابستگی به منابع سنتی مانند نفت، کمک کنند. این صنعت با ایجاد تقاضا برای خدمات پزشکی، اقامتی، حمل‌ونقل، و گردشگری فرهنگی، اثرات چندجانبه‌ای بر اقتصاد محلی و ملی دارد. براساس برآوردهای جهانی، ارزش بازار گردشگری سلامت تا سال 2030 به‌طور قابل‌ توجهی افزایش خواهد یافت که نشان‌دهنده ظرفیت زیاد این صنعت در ایجاد رشد اقتصادی است.
ایران با توجه به هزینه‌های رقابتی خدمات پزشکی، داشتن پزشکان متخصص و زیرساخت‌های درمانی پیشرفته، از مزیت‌های رقابتی قابل‌ توجهی در این حوزه برخوردار است. همدان به‌عنوان یکی از شهرهای تاریخی و استراتژیک ایران، با تکیه بر پیشینه پزشکی (به‌ویژه ارتباط با ابوعلی‌سینا) و موقعیت جغرافیایی مناسب در غرب کشور، درحال تبدیل شدن به مقصدی کلیدی برای گردشگری سلامت است. از منظر نظریه توسعه منطقه‌ای (Regional Development Theory)، تمرکز بر صنایعی مانند گردشگری سلامت می‌تواند به کاهش نابرابری‌های منطقه‌ای و تقویت اقتصاد محلی کمک کند که همدان با بهره‌گیری از این صنعت، در مسیر تحقق هدف مذکور قرار دارد.
* زیرساخت‌های گردشگری سلامت: پایه توسعه پایدار در همدان
توسعه زیرساخت‌های گردشگری سلامت، از مله بیمارستان‌های مجهز، کلینیک‌های تخصصی و امکانات اقامتی، از پیش‌نیازهای اساسی برای موفقیت در این صنعت است. همدان با دارا بودن بیمارستان‌های دولتی و خصوصی پیشرفته و دریافت مجوز IPD (دپارتمان پذیرش بیماران بین‌المللی)، توانسته است استانداردهای لازم برای ارائه خدمات تخصصی و فوق‌ تخصصی به بیماران خارجی را فراهم کند؛ به‌عنوان مثال، هشت مرکز درمانی در همدان با دریافت این مجوز و ایجاد نمایندگی در شهرهای کشورهای منطقه، گام‌های مؤثری در جذب بیماران بین‌المللی از کشورهای همسایه نظیر عراق، آذربایجان و کشورهای حوزه خلیج‌فارس برداشته‌اند.
از منظر نظریه سرمایه‌گذاری زیرساختی (Infrastructure-Led Development)، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های درمانی و گردشگری نه‌تنها به جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) کمک می‌کند، بلکه با ایجاد اشتغال در بخش‌های مختلف (از پزشکان و پرستاران تا کارکنان بخش گردشگری)، به کاهش نرخ بیکاری و بهبود توزیع درآمد در منطقه منجر می‌شود. علاوه‌بر این، وجود جاذبه‌های تاریخی و طبیعی مانند آرامگاه ابوعلی‌سینا، گنبد علویان، تپه هگمتانه و غار علیصدر، امکان ارائه بسته‌های ترکیبی درمانی-گردشگری را فراهم می‌کند که ارزش‌افزوده اقتصادی را افزایش می‌دهد. این ترکیب همدان را به مقصدی جذاب برای گردشگران سلامت تبدیل کرده و به توسعه اقتصادی پایدار کمک می‌کند.
* کنفوبیشن گردشگری سلامت 1404: کاتالیزور توسعه اقتصادی
کنفوبیشن بین‌المللی گردشگری سلامت کشورهای عضو اکو در تاریخ 21 تا 23 خردادماه 1404، فرصتی استراتژیک برای معرفی توانمندی‌های همدان و تقویت جایگاه آن در بازار منطقه‌ای و جهانی است. این رویداد با برگزاری پنل‌های تخصصی در موضوعاتی نظیر نقش فناوری‌های نوین در گردشگری سلامت، زیرساخت‌های درمانی ایران و همدان به‌عنوان مقصد نوظهور گردشگری سلامت، بستری برای تبادل دانش و ایجاد شبکه‌های همکاری بین‌المللی فراهم می‌کند.
نمایشگاه تخصصی این کنفوبیشن، با مساحتی حدود سه هزار و 700 متر مربع، فضایی برای نمایش توانمندی‌های بیمارستان‌ها، شرکت‌های دارویی و آژانس‌های گردشگری است. نشست‌های B2B (Business to Business) این رویداد نیز امکان انعقاد قراردادهای همکاری و جذب سرمایه‌گذاری خارجی را فراهم می‌کند که از منظر نظریه شبکه‌های اقتصادی (Economic Network Theory)، به تقویت ظرفیت‌های تولیدی و خدماتی منطقه از طریق ایجاد ارتباطات بین‌المللی منجر می‌شود. این کنفوبیشن می‌تواند با برندسازی همدان به‌عنوان یک مقصد جهانی در گردشگری سلامت، به افزایش صادرات خدمات درمانی، که یکی از شاخص‌های کلیدی توسعه اقتصادی است، کمک کند.
* سهم کنونی همدان در گردشگری سلامت و ظرفیت‌های آتی
درحال حاضر سهم همدان در گردشگری سلامت در مقایسه با شهرهای بزرگ‌تر مانند تهران، مشهد، و شیراز، محدودتر است، اما این شهر با سرعت درحال افزایش نفوذ خود در صنعت مذکور است. بیمارستان‌های دارای مجوز IPD در همدان سالانه بیماران متعددی از کشورهای همسایه جذب می‌کنند؛ هزینه‌های پایین خدمات پزشکی در مقایسه با کشورهای منطقه، همراه با کیفیت بالای خدمات، همدان را به مقصدی جذاب برای بیماران خارجی تبدیل کرده است. این امر به افزایش جریان ورودی ارز و بهبود تراز پرداخت‌های منطقه‌ای کمک می‌کند که با نظریه توسعه وابسته به صادرات هم‌راستا است.
علاوه‌بر این، اجرای طرح‌هایی مانند نسخه‌نویسی الکترونیک و نظام ارجاع در همدان، زیرساخت‌های درمانی را برای ارائه خدمات استاندارد به بیماران داخلی و خارجی تقویت کرده است. این اقدامات با افزایش اعتماد به سیستم درمانی، به جذب بیشتر گردشگران سلامت منجر می‌شود. از منظر اقتصاد توسعه، این روند می‌تواند به کاهش وابستگی اقتصاد منطقه به منابع سنتی و تنوع‌بخشی به منابع درآمدی کمک کند که با اصول نظریه تنوع اقتصادی (Economic Diversification Theory) سازگار است.
* چالش‌ها و فرصت‌های توسعه گردشگری سلامت در همدان
با وجود پیشرفت‌های قابل‌ توجه، همدان با چالش‌هایی مانند کمبود تبلیغات بین‌المللی، محدودیت‌های صدور ویزای درمانی و نیاز به توسعه زیرساخت‌های اقامتی و حمل‌ونقل مواجه است. از منظر اقتصاد توسعه، رفع این موانع نیازمند سیاست‌گذاری هماهنگ میان نهادهای دولتی، ازجمله وزارت بهداشت، وزارت میراث فرهنگی و سازمان توسعه تجارت است. تخصیص بودجه برای تبلیغات بین‌المللی و حضور در نمایشگاه‌های جهانی می‌تواند به برندسازی همدان در بازار گردشگری سلامت کمک کند.
در مقابل، فرصت‌های متعددی نیز پیش روی همدان قرار دارد؛ ارزآوری اقتصادی ناشی از گردشگری سلامت می‌تواند به سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های محلی، افزایش اشتغال و کاهش نابرابری‌های منطقه‌ای منجر شود. استفاده از فناوری‌های نوین، مانند هوش مصنوعی در تشخیص و درمان پزشکی که در کارگاه‌های اخیر همدان مورد توجه قرار گرفته، می‌تواند جایگاه این شهر را در بازار رقابتی تقویت کند. این فناوری‌ها با افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌های درمانی، به توسعه اقتصادی پایدار کمک می‌کنند که با نظریه نوآوری‌محور (Innovation-Driven Development) هم‌خوانی دارد.
همدان با تکیه بر زیرساخت‌های درمانی پیشرفته، جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی و برگزاری رویدادهای بین‌المللی مانند کنفوبیشن گردشگری سلامت 1404، درحال تبدیل شدن به قطب گردشگری سلامت غرب ایران است. از دیدگاه اقتصاد توسعه و با استناد به نظریه‌هایی مانند توسعه وابسته به صادرات، توسعه منطقه‌ای و نوآوری‌محور، این تحول نه‌تنها به ارزآوری و اشتغال‌زایی منجر می‌شود، بلکه با تقویت زیرساخت‌های محلی و کاهش نابرابری‌های منطقه‌ای، به توسعه پایدار کمک می‌کند. بیمارستان‌های دولتی و خصوصی با دریافت مجوز IPD و ارائه خدمات تخصصی، نقش کلیدی در این فرآیند ایفا می‌کنند. با رفع چالش‌های موجود و بهره‌گیری از فرصت‌های پیش‌ رو، همدان می‌تواند سهم خود را در بازار جهانی گردشگری سلامت افزایش دهد و به الگویی برای توسعه اقتصادی منطقه‌ای تبدیل شود.