سپهرغرب، گروه خانواده - ملیکا قانعی: استفاده صحیح از فناوری‌ها و فضای مجازی در دنیای امروز، یک موضوع حیاتی و چندوجهی است که نیازمند توجه ویژه از سوی خانواده‌ها و والدین است. این موضوع نه‌تنها بر جنبه‌های رفتاری و اجتماعی فرزندان تأثیر می‌گذارد، بلکه ابعاد روان‌شناختی مهمی نیز دارد.

از منظر روان‌شناسی، استفاده نادرست از فناوری و فضای مجازی می‌تواند منجر به بروز مشکلات متعددی ازجمله اعتیاد به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی شود که همین امر، کاهش تعاملات اجتماعی واقعی، گرایش به انزوا و افت عملکرد تحصیلی و شغلی را در پی خواهد داشت که کاهش عزت نفس و افزایش اضطراب از معضلات آن است. مقایسه مداوم زندگی خود با دیگران در فضای مجازی می‌تواند منجر به احساس ناکافی بودن، افزایش اضطراب و افسردگی و درنهایت منجر به نداشتن رضایت خانوادگی و اختلافات زناشویی شود.

استفاده از دستگاه‌های الکترونیکی قبل از خواب می‌تواند اختلال در خواب و کاهش کیفیت آن را در پی دارد، استفاده مداوم از این فناوری‌ها و نور آبی صفحه‌های نمایش و تحریک ذهنی ناشی از فعالیت‌های برخط می‌تواند موجب کاهش عملکرد مفید بدن شود.

با توجه به مسائلی که عنوان شد، نقش خانواده و والدین در نظارت و مدیریت استفاده از فناوری و فضای مجازی بسیار مهم است. آن‌ها موظف‌اند با آموزش و آگاهی‌بخشی به فرزندان خود، خطرات و فرصت‌های فضای مجازی را تبیین و آن‌ها را با نحوه استفاده ایمن و مسئولانه از این فضا آشنا کنند. لازم به ذکر است که با نظارت و تعیین قوانین مشخص برای زمان استفاده، نوع محتوای مجاز و ممنوع و نحوه تعامل با دیگران در فضای مجازی، محدودیت قائل شوند.

با اتخاذ رویکردی آگاهانه و مسئولانه، خانواده‌ها می‌توانند به فرزندان خود کمک کنند تا از فرصت‌های بی‌شماری که فناوری و فضای مجازی ارائه می‌دهد، بهره‌مند شده و در عین حال از خطرات احتمالی آن در امان بمانند.

استفاده نادرست از فناوری‌ها و فضای مجازی می‌تواند عواقب ناخوشایند و جدی‌ای در ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی به همراه داشته باشد. تضعیف ارزش‌های خانوادگی یکی از عواقب جبران‌ناپذیر استفاده نادرست از فضای مجازی است که گذراندن زمان زیاد در فضای مجازی می‌تواند باعث کاهش تعاملات خانوادگی و تضعیف ارزش‌های خانوادگی شود.

با توجه به این مسائل؛ آموزش، آگاهی‌بخشی و نظارت والدین بر استفاده از فناوری و فضای مجازی ضروری است، به همین عنوان با عضو هیئت‌علمی دانشگاه فرهنگیان و مشاور خانواده گفت‌وگویی صورت گرفته که متن آن را در ادامه می‌خوانید؛

دکتر تقی ابوطالبی احمدی با بیان اینکه تأثیر فضای مجازی بر خانواده‌ها، یکی از مسائل مهم و جدی در شرایط کنونی است گفت: متأسفانه، ابزارهای نوظهور ارتباطی، با وجود تمام فوایدی که دارند، در بسیاری از موارد باعث تضعیف بنیان خانواده شده‌اند.

وی با بیان اینکه با وجود همه تلاش‌ها برای تحکیم خانواده، فضای مجازی موجب نگرانی محافل علمی و مراکز مشاوره خانواده شده افزود: فضای مجازی از زمان ورودش به زندگی، تحولی در شکل ارتباطات ایجاد کرده، فضایی که فراتر از زمان و مکان است و افراد را به شکلی غیررسمی، غیرحضوری و گاهی بدون هویت مشخص به‌هم متصل می‌کند.

این روان‌شناس با بیان اینکه در این فضا تبادل اطلاعات، فکر و احساس افراد به‌راحتی انجام می‌شود ادامه داد: چون این ارتباط‌ها با واقعیت فاصله دارند، باعث نگرانی بسیاری از دلسوزان، روان‌شناسان، جامعه‌شناسان و سیاست‌گذاران شده است.

ابوطالبی احمدی با اشاره به اینکه اگر فضای مجازی بدون نظارت و مدیریت رها شود، می‌تواند آسیب‌های جدی به ساختار خانواده وارد کند اذعان کرد: در جامعه امروز، با پدیده‌هایی چون کمرنگ شدن گفت‌وگوی خانوادگی، کاهش تبادل تجربه بین نسل‌ها، تضعیف نقش والدین و سرد شدن روابط عاطفی مواجه هستیم.

وی با ابراز اینکه استفاده از شبکه‌های اجتماعی باعث تغییر در سبک زندگی، نگرش، تربیت فرزندان و حتی ساختار ذهنی افراد شده خاطرنشان کرد: در جامعه ما، خانواده همواره محلی برای آرامش، امنیت و رشد بوده، اما متأسفانه امروزه هر فردی با تلفن همراه در دنیای مجازی خودش زندگی می‌کند.

استاد دانشگاه فرهنگیان با بیان اینکه امروزه شاهد خانواده‌هایی هستیم که با وجود زندگی زیر یک سقف، دچار «تک‌زیستی» شده‌اند گفت: این افراد غرق در فضای مجازی بوده و در زندگی واقعی بدون گفت‌وگو باهم و بدون مشارکت در امور خانواده و صرفاً در حد تأمین نیازهای اولیه باهم تعامل دارند.

ابوطالبی احمدی با اشاره به اینکه در آموزه‌های دینی، خانواده محل سکون و آرامش معرفی شده اما استفاده از فضای مجازی بدون کنترل و نظارت، باعث تزلزل روابط میان اعضای خانواده می‌شود تصریح کرد: اگر در این فضا نظارتی وجود نداشته باشد نقش خانواده کمرنگ شده، نفوذ کلام والدین کاهش می‌یابد و تأثیرگذاری آن‌ها رو به افول می‌رود.

وی در پاسخ به پرسشی مبتنی بر اینکه والدین چگونه می‌توانند بر فضای رفتاری و مجازی فرزندان نظارت داشته باشند؟ توضیح داد: نظارت باید قاطعانه باشد، اما نه به شکل مستبدانه یا اینکه آنان را رها کنیم، بلکه با مشارکت، همراهی و نظارت غیرمستقیم، زمینه رشد و تعالی را فراهم آوریم.

وی اذعان کرد: همانطور که استفاده درست از فضای مجازی می‌تواند در زمینه ارتقای آگاهی، دانش، سرگرمی سالم و ارتباطات مفید مؤثر واقع شود، استفاده بی‌رویه و بدون ضابطه از آن به‌ویژه در روابط خانوادگی می‌تواند آثار جسمی، روانی، اجتماعی و تربیتی مخربی به‌دنبال داشته باشد.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه فرهنگیان با بیان اینکه نظارت خانواده و نهاد‌های مسئول در سواد رسانه‌ای و مدیریت فضای مجازی بسیار ضروری است و نقشی حیاتی دارد گفت: متأسفانه گرایش به استفاده بیش از حد از فضای مجازی، شرایط روانی نابسامان در روابط خانوادگی و کمرنگ شدن نقش والدین را به‌دنبال خواهد داشت.

ابوطالبی احمدی مطرح کرد: با پدیدار شدن فضای مجازی شکاف نسلی و تفاوت دیدگاه‌های والدین و فرزندان، بیش از هر زمان دیگری عمیق شده در صورتی که اگر از آن به‌درستی استفاده شود برای خانواده بسیار سودمند خواهد بود و حتی می‌تواند در خدمت خانواده باشد.

وی با بیان اینکه استفاده افراطی و بدون نظارت از ابزارهای نوین موجب فرسایش روابط خانوادگی می‌شود ادامه داد: استفاده از این فضا بدون کنترل و صرفاً به خاطر لذت بردن می‌تواند آثار مخربی بر شرایط جسمی، روانی، اجتماعی، شغلی و به‌ویژه خانوادگی داشته باشد.

این روان‌شناس تصریح کرد: در دنیای مدرن امروز، نمی‌توانیم خود را از شبکه‌های اجتماعی جدا کنیم، این فناوری، در بسیاری از موارد می‌تواند مفید و سازنده باشد، اما آن‌چه امروز شاهد آن هستیم، ایجاد شکاف عمیق بین والدین و فرزندان است.

ابوطالبی احمدی با اشاره به اینکه در حال حاضر در خانواده‌ها، افراد تک‌زیستی را شاهد هستیم که مایل به زندگی در انزوا هستند گفت: خانه‌هایی داریم که سه یا چهار نفر عضو آن هستند؛ اما نهایت ارتباطشان در حد رفع نیازهای اولیه است و همین ارتباط محدود نیز، گاهی به کمک هوش مصنوعی، ربات‌ها و ابزارهای دیگر، به‌طور کامل از بین می‌رود.

وی با بیان اینکه عدم رعایت اصول بنیادین خانواده و استفاده نادرست از فضای مجازی، سردی روابط را به‌دنبال دارد اظهار کرد: کارکرد مثبت فضای مجازی می‌تواند به برقراری ارتباط‌های انسانی، افزایش آگاهی، شعور اجتماعی و سرگرمی‌های سالم و حتی ارتقای سلامت جسمی و روانی کمک کند.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه فرهنگیان با ابراز اینکه استفاده نادرست از فضای مجازی، موجب تضعیف روابط خانوادگی شده و همچنین رواج فرهنگ بیگانه در خانواده‌ها، سبکی نوظهور از زندگی را ایجاد کرده افزود: این سبک زندگی جدید می‌تواند خانواده‌ای مجازی و غیرواقعی طراحی کند که در آن، اعضای خانواده به جای تعامل واقعی، فقط در فضای مجازی حضور دارند و بدون هیچ کنترلی به تبادل اطلاعات، گفت‌وگوها و ارتباطات مجازی مشغول‌اند.

ابوطالبی احمدی با بیان اینکه گاهی اوقات والدین به دلایل مختلفی مانند کارهای روزانه یا تمایل نداشتن به ابراز احساسات، اجازه نمی‌دهند گفت‌وگو و تعامل عمیق با فرزندشان شکل بگیرد ادامه داد: در چنین شرایطی تبادل احساسات و عواطف میان والدین و فرزندان هم به فراموشی سپرده می‌شود، همین امر موجب می‌شود تا فرزندان نیز در شبکه‌های اجتماعی، بیشتر به بیان خواسته‌ها و دغدغه‌های شخصی خود بپردازند.

وی با اشاره به اصطلاح خانواده اجتماعی مطرح کرد: خانواده‌ای که در تعامل مستمر با جامعه و فضای اطراف خود قرار دارد و به‌شدت از شرایط محیطی تأثیر می‌پذیرد را خانواده اجتماعی می‌نامند.

وی خاطرنشان کرد: با مدیریت و نظارت درست استفاده از فناوری‌ها، می‌شود از آسیب‌های جدی به بنیان خانواده جلوگیری کرد؛ این امر مهم می‌تواند به رواج تنهایی و روابط نادرست مجازی خاتمه دهد این وضعیت به‌ویژه در حوزه تعلیم و تربیت، بسیار نگران‌کننده است.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه فرهنگیان با بیان اینکه با آموزش اصولی استفاده صحیح از فناوری‌ها به کودکان و نوجوانان، می‌توان از سردگمی و بحران هویتی این نسل جلوگیری کرد به سخنان خود پایان داد.

ضروری است که والدین باید فرزندان را درباره خطرات و فرصت‌های فضای مجازی آگاه کنند. آموزش مهارت‌های استفاده مسئولانه، مانند شناسایی محتوای مناسب و ناامن و نحوه رفتار صحیح در فضای مجازی، نقش مهمی در کاهش آسیب‌ها دارد. همچنین با وضع قوانین مشخص درباره زمان استفاده، نوع محتوا، و نحوه تعامل در فضای مجازی، می‌توان استفاده بهینه و سالم‌تری از این فناوری داشت. برای مثال والدین می‌توانند با محدود کردن زمان استفاده از دستگاه‌های دیجیتال و تعیین ساعات خاص برای استفاده از اینترنت مدیریت کافی بر این امر داشته باشند.

والدین با توجه به رسالتی که دارند باید بر فعالیت‌های برخط فرزندان نظارت داشته باشند و در کنار آن‌ها وقت بگذرانند. مشارکت در فعالیت‌های برخط، نشان دادن راهکارهای ایمنی و ایجاد فضای گفت‌وگو و اعتماد، باعث کاهش خطرات و افزایش الگوی صحیح می‌شود. گفتنی است که تشویق به فعالیت‌های فیزیکی، مطالعه، سرگرمی‌های سازنده و حضور در فضای واقعی در خانواده، می‌تواند به کاهش وابستگی به فضای مجازی کمک و سلامت روانی و جسمانی فرزندان را تقویت کند و با آموزش مهارت‌های مقابله با اضطراب، کاهش استرس و تقویت اعتماد به‌نفس به فرزندان خود کمک کنند تا در مواجهه با چالش‌های فضای مجازی مقاوم‌تر باشد.

ارتقای فرهنگ استفاده صحیح استفاده از فضای مجازی در زندگی فردی و جامعه، از اهمیت بالایی برخوردار است. استفاده نادرست از این فناوری، اگر کنترل نشود، می‌تواند عواقب جدی مانند کاهش سلامت روان، تضعیف روابط اجتماعی، مشکلات جسمانی، و تهدیدهای امنیتی به‌دنبال داشته باشد؛ بنابراین، آموزش، نظارت و تعیین قوانین مناسب از سوی خانواده و مراجع آموزشی، کلید پیشگیری و مدیریت این مسائل است. ایجاد تعادل بین استفاده از فضای مجازی و فعالیت‌های طبیعی، باعث بهره‌مندی سالم و مؤثر از فناوری‌ها می‌شود و رشد و سلامت روانی و اجتماعی فرد را در پی خواهد داشت.