با دانستن این موضوع که تالاب‌ها زیستگاه طیف گسترده‌ای از حیوانات و گیاهان را فراهم کرده و به لحاظ اکولوژیکی به موضوع کاهش طغیان رودخانه‌ها و سیل‌ها کمک می‌کنند، اهمیت بازیابی و حفظ تالاب‌ها دوچندان می‌شود. مروری بر شرایط تالاب‌های ایران نشان می‌دهد بسیاری از این تالاب‌ها در اثر مدیریت ضعیف، بهره‌برداری نامعقول، تغییر و تبدیل کاربری زمین‌های تالاب‌ها، صدور مجوزهای بیش از حد توان، کم‌آبی و خشک‌سالی، اجرای طرح‌های عمرانی در حوزه‌های آبخیز تالاب‌ها، وارد کردن گونه‌های گیاهی و جانوری غیربومی به بهانه‌های تکثیر و پرورش، از بین رفته یا به‌شدت تخریب شده‌اند. این در حالی است که حفظ و ابقای تالاب‌ها برای بهداشت محیط و کیفیت سیستم‌های آبی بسیار مهم است.
جوامع و سازمان‌های مهم بین‌المللی، برای حفظ و ابقای این تالاب‌ها همکاری‌هایی را در دستور کار خود قرار داده‌اند. بر این اساس 28 فروردین‌ماه بود که مهری اثنی عشری؛ مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران در نشست هماهنگی و برنامه‌ریزی آغاز مرحله جدید فعالیت‌های طرح حفاظت از تالاب‌های ایران در تالاب پریشان گفت: برای شروع مرحله جدید، همکاری بین محیط زیست و دولت ژاپن آغاز و دستاوردهای مراحل قبلی بیشتر پیگیری می‌شود. این طرح در تالاب‌های پریشان، شادگان، دریاچه ارومیه و تالاب انزلی اجرا و توسعه معیشت‌های محلی را ترویج می‌دهد.
در ادامه یوسف‌علی احمدی؛ معاون طرح حفاظت از تالاب‌های ایران نیز در این نشست بیان کرد: در فاز جدید، طرح احیای تالاب‌ها از حمایت‌های بین‌المللی نیز برخوردار است و موضوع کشاورزی پایدار و معیشت‌های جایگزین در فاز جدید پررنگ شده چراکه در نظر گرفتن معیشت جوامع محلی و استفاده از حمایت‌های آب منطقه‌ای و جهاد کشاورزی نیز در فاز جدید لحاظ شده است.
بر این اساس برآن شدیم تا درخصوص چگونگی این کمک‌ها و همکاری‌ها و تأثیرگذاری آن در مباحث محیط زیستی به‌ویژه احیای تالاب‌ها، با دانش‌آموخته دکتری محیط زیست و کارشناس گروه محیط زیست و منابع طبیعی دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
حمیدرضا تقوایی‌نجیب؛ با بیان اینکه آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن(جایکا) نه دولت ژاپن، سال‌هاست در حوزه محیط زیستی کشورهای مختلف ازجمله ایران فعال است، گفت: به‌طور مشخص طی چند سال اخیر در ارومیه، این مجموعه فعالیت داشت و بنده نیز مدتی کوتاه با آن‌ها همکاری کردم.
وی با تأکید بر اینکه نوع سرمایه‌گذاری آن‌ها معمولاً مطالعاتی است؛ یعنی بودجه‌ای که اختصاص می‌دهند بسیار ناچیز است و بیشتر صرف تحقیقات می‌شود اظهار کرد: برخلاف تبلیغات، واقعیت این است که سرمایه‌گذاری آن‌ها چشمگیر نیست، به طوری که معمولاً سالانه حدود چهار میلیون دلار به ایران تخصیص داده می‌شود که بخش عمده آن نیز صرف حقوق کارکنان و کارشناسان ژاپنی می‌شود که برای تحقیق در حوزه محیط زیست به ایران می‌آیند.
وی مطرح کرد: با این تفاسیر نباید انتظار داشته باشیم این فعالیت‌ها به اجرای پروژه‌های احیایی منجر شوند، تا امروز چنین چیزی محقق نشده در حالی که ما بارها پیگیری کردیم تا بتوانیم از این ظرفیت بهره ببریم که نهایتاً توانستیم تنها یکی، دو دستگاه اندازه‌گیری برای مطالعات خود این کارشناسان وارد کنیم.
این کارشناس مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی ادامه داد: این واردات و خرید هم در چارچوب توسعه یک مدل مرتبط با حوزه آبریز و مدیریت منابع آبی بود که ژاپنی‌ها با خرید تجهیزاتش موافقت کردند؛ بنابراین در این همکاری‌ها خروجی اجرایی خاصی نداشتیم.
تقوایی‌نجیب در واکنش به این پرسش که در خبر مرتبط با این موضوع، معاون طرح حفاظت از تالاب‌های ایران اعلام کرد که در گام جدید، حمایت‌های بین‌المللی بیشتر و موضوعاتی مانند کشاورزی پایدار و معیشت جایگزین پررنگ‌تر خواهد شد، نظرتان در این ارتباط چیست؟ عنوان کرد: اگر اخبار سال‌های گذشته را مرور کنید، متوجه می‌شوید که تقریباً هر سال و در همه دولت‌ها، همین حرف‌ها تکرار می‌شود. ما گزارشی داریم که عملکرد این مجموعه را در ایران طی 10 سال گذشته بررسی کرده؛ نهایت دستاوردها در حد برگزاری چند کارگاه آموزشی عمومی برای زنان روستایی بوده مثلاً آموزش‌های ساده‌ای در حوزه سلامت شخصی یا تشویق به راه‌اندازی کسب‌وکارهای کوچک اما در عمل، چیزی که واقعاً منجر به تغییر یا تحولی در سطح کشور شود، دیده نشده و با این رویکرد هم بعید است اتفاق خاصی بیفتد.
وی خاطرنشان کرد: البته اگر از ظرفیت نهادهای بین‌المللی به‌درستی استفاده شود، بسیار کمک‌کننده است. به‌عنوان مثال، در قالب همکاری‌های بریکس (سازمان بین‌دولتی با عضویت برزیل، روسیه، هند، چین، آفریقای جنوبی، مصر، اتیوپی، امارات متحده عربی، ایران، اندونزی، بولیوی، عربستان سعودی و نیجریه) این فرصت وجود دارد که پروژه‌های مشترکی با کشورهای عضو تعریف شود تا در حوزه محیط زیست اقدامات عملی صورت گیرد چون واقعاً بسیاری از مشکلات ما ماهیت فرامرزی دارند.
این کارشناس محیط زیست با اشاره به اینکه به‌عنوان مثال در قبال این همکاری‌ها می‌توان پروژه‌ای مشترک با عربستان تعریف کرد و در زمینه مقابله با ریزگردها که منشأ عمده آن در خاک عربستان است، به پیشرفت‌های خوبی رسید ابراز کرد: نکته این است که این همکاری‌ها بنا به ماهیت تعریف‌شده برای این تعامل بین‌المللی کاملاً در چارچوب سازوکارهای بریکس امکان‌پذیر است؛ اما متأسفانه اراده جدی برای این نوع همکاری‌ها وجود ندارد.
تقوایی‌نجیب ادامه داد: ضمن اینکه، معمولاً مدیرانی که درباره پروژه‌هایی همچون جایکا مصاحبه می‌کنند، در همان پروژه به‌عنوان مشاور یا همکار حضور دارند که این مسئله خود نوعی تعارض منافع ایجاد می‌کند، در نتیجه، در عمل چیزی روی زمین اتفاق نمی‌افتد.
وی با بیان اینکه بنده به‌دلیل موضوع پایان‌نامه‌ام، این مسائل را به‌صورت جدی پیگیری کرده‌ام و حتی در دوره پیشین معاون محیط زیست انسانی سازمان، بارها این پروژه‌ها را بررسی کردیم، اما هیچ خروجی اجرایی قابل استنادی ندیدیم اذعان کرد: تأسف‌بارتر اینکه خاطرم هست در سال 95، نماینده سازمان ملل در مصاحبه‌ای گفت بود که دریاچه ارومیه با حمایت مالی دولت ژاپن در حال احیاست، در حالی که در همان زمان، کل اعتبار اختصاص‌یافته، حدود یک میلیون دلار بود که 90 درصد آن صرف کارشناسان ژاپنی شد و تنها 10 درصد به کارشناسان ایرانی آن‌هم بیشتر مترجم و رابط، اختصاص یافت. نکته جالب‌تر اینکه این اعتبار صرفاً برای توسعه مدل علمی آن‌ها بود در حالی‌ که در همان سال، دولت ایران هزار میلیارد تومان برای احیای دریاچه ارومیه اختصاص داد.
وی مطرح کرد: در قبال چنین همکاری‌هایی، حمایت‌های بین‌المللی بیشتر جنبه تبلیغاتی دارند؛ به طوری که اگر از آن‌‌ها گزارش عملکرد بخواهید، خروجی واقعی مشخص نیست، برای مثال سال‌هاست در انزلی در حال مطالعه‌اند و هر سال همین اخبار تکرار می‌شود، شما می‌توانید این روند را دنبال کنید و ببینید چه نتیجه‌ای داشته است.
این کارشناس محیط زیست افزود: آن‌ها مدعی هستند «ما در انزلی در حال انجام مطالعات هستیم»، اما سؤال این است که خروجی این مطالعات چه بوده؟ آیا وضعیت تالاب حتی یک درصد بهبود یافته یا صرفاً از وخیم‌تر شدن اوضاع جلوگیری شده؟ به‌نظرم اگر همین خط خبری را دنبال کنید، پاسخ این پرسش بسیار روشن خواهد شد.
دانش‌آموخته دکتری محیط زیست با بیان اینکه بنده از منظر اجرا و به‌عنوان کسی که این حوزه را پیگیری کرده و به گزارش‌ها دسترسی داشته، با قاطعیت عرض می‌کنم که همکاری‌هایی که ما تعریف کرده‌ایم، در عمل اثربخش نیستند تشریح کرد: نکته این است که اگر همین مطالعات نیز به‌درستی هدایت شوند، می‌توانند کمک‌کننده باشند، اما متأسفانه چنین اراده‌ای حتی در میان مسئولان هم دیده نمی‌شود.
تقوایی‌نجیب اظهار کرد: البته شاید یکی دو مورد استثنا وجود داشته باشد، که آن‌هم تنها در صورتی بوده که مسئولی با صلاحیت و تخصص شخصی، توانسته این اعتبارات را به‌درستی هدایت کند تا حداقل مطالعاتی کاربردی انجام شود، در غیر این صورت، همین مطالعاتی هم که این نهادها به‌صورت ناقص انجام داده‌اند، عملاً به‌کار گرفته نمی‌شود. مثلاً مدلی را معرفی کرده بودند که هیچ‌کس در ایران نمی‌توانست با آن کار کند! مدلی اختصاصی برای کشور ژاپن بود که حتی دفترچه راهنمای انگلیسی هم نداشت.
وی عنوان کرد: درواقع آنچه در قالب مطالعات انجام می‌شود صرفاً مدلی است که بخشی از زنجیره مطالعات داخلی خود آن‌ها را تکمیل می‌کند و از آن در قالب همکاری در فضای بین‌المللی به‌عنوان نمایش تبلیغاتی برای ارتقای جایگاه خود بهره می‌برند.
مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد؛ به‌نظر می‌رسد این همکاری‌های نمادین در عرصه احیای محیط زیست و در عین حال رفع معضلات محیط زیستی به‌ویژه موضوع تالاب‌ها کاری پیش نخواهد برد و آنچه در قالب کمک‌های بلاعوض مطرح است بیشتر جنبه مطالعاتی داشته که به‌نظر کارشناسی این مطالعات نیز تنها برای خود این کشورها کارایی داشته و ایران بهره‌ای از آن نمی‌برد، درواقع می‌توان گفت از «جایکا» برای تالاب‌های ایران آبی گرم نمی‌شود.