استان همدان با قدمت تاریخی و تمدنی غنی، در بستر جغرافیایی و اقتصادی ایران از قابلیت‌ها و مزیت‌های چشمگیری در حوزه‌های مختلف، به‌ویژه در بخش صنعت و معدن برخوردار است. این استان با وجود یک‌هزار و 174 واحد صنعتی فعال، سرمایه‌گذاری بالغ‌بر 21 هزار و 450 میلیارد ریال و اشتغال‌زایی برای 27 هزار و 918 نفر و همچنین صدور 700 فقره جواز تأسیس با امکان سرمایه‌گذاری 70 هزار میلیارد ریالی و ایجاد فرصت شغلی برای 23 هزار و 152 نفر، ظرفیت زیادی برای رشد و توسعه صنعتی و معدنی دارد. علاوه‌بر این، وجود 273 معدن فعال با 29 ماده معدنی متنوع و ذخایر با خلوص بالا، مؤید قابلیت‌های معدنی این استان است (برگرفته از سازمان نظام مهندسی استان همدان).
* ظرفیت‌ها و مزیت‌های صنعتی و معدنی استان همدان
استان همدان از چندین جهت دارای مزیت‌های نسبی و رقابتی در بخش صنعت و معدن است که می‌تواند مبنای پیشرفت آینده قرار گیرد. یکی از مهم‌ترین این مزیت‌ها، موقعیت جغرافیایی استان و ارتباط نزدیک آن با قطب‌های صنعتی مهم کشور نظیر اراک، اصفهان، قم و تهران است. این نزدیکی، امکان ایجاد تأسیسات صنایع جانبی و پایین‌دستی را فراهم می‌آورد. وجود استادکاران مجرب و واحدهای تولیدی صنایع دستی، به‌خصوص در زمینه سفال، بافت رویه گیوه، تراش شیشه، چرم و چوب نیز بخش دیگری از توانمندی‌های بومی استان را نشان می‌دهد که می‌توانند با سرمایه‌گذاری مناسب، به صنایع تبدیلی و تکمیلی قوی‌تری تبدیل شوند.
استقرار ذوب آهن غرب کشور و وجود کارخانه بزرگ تولید سیمان در استان، پایه‌های محکمی برای توسعه صنایع سنگین و ساختمانی فراهم آورده است. همچنین در بخش معدن، همدان از ذخایر غنی و با ارزش معدنی نظیر سرب، سیلیس، دولومیت، گرونا، سنگ آهن (با ذخیره پنج میلیون تُن در معدن آهنگران)، فلدسپات، پگماتیت و معادن میکا و آندالوزیت برخوردار است؛ ظرفیت فراوان مواد نسوز و وجود واحدهای سیلیس‌کوبی نیز از دیگر نقاط قوت معدنی استان محسوب می‌شود.
درحال حاضر 32 طرح بزرگ صنعتی با سرمایه‌گذاری 26 هزار و 500 میلیارد ریال و اشتغال سه هزار نفر در زمینه‌های سیمان، پتروشیمی، ذوب آهن، ریخته‌گری، انواع ورق فولادی، داروسازی، فرآورده‌های سیب‌ زمینی، پودر و پوره میوه، ورق تتراپک، کشتارگاه صنعتی طیور و خودروسازی در دست اجرا است.
ازنظر زیرساختی، استان همدان دارای 15 شهرک صنعتی و 13 ناحیه صنعتی مجهز به امکانات آب، برق، گاز و تلفن است و سیستم تصفیه پساب‌های صنعتی نیز درحال اجرا است. وجود نیروگاه برق یک‌هزار مگاواتی، مراکز آموزش عالی با تنوع رشته‌های تحصیلی دانشگاهی و مراکز آموزش فنی و حرفه‌ای با فارغ‌التحصیلان آماده به کار در رشته‌های مختلف مهندسی، علوم و شیمی، بستر مناسبی برای تأمین نیروی انسانی متخصص و انرژی لازم برای رشد صنعتی فراهم آورده است.
* چالش‌ها و موانع پیش روی صنعت و معدن همدان
با وجود قابلیت‌های فراوان، بخش صنعت و معدن استان همدان با چالش‌هایی نیز مواجه است که برای دستیابی به پیشرفت پایدار، باید بر آن‌ها غلبه کرد؛ یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها، کمبود صنایع مادر و بزرگ به‌عنوان حامی صنایع کوچک‌تر در استان است. این فقدان صنایع بزرگ در اکثر شهرستان‌ها، زنجیره ارزش را ناقص کرده و مانع از توسعه متوازن صنعتی می‌شود.
در بخش معدن، ضعف در به‌کارگیری سیستم‌های نوین بهره‌برداری، بهره‌وری را کاهش داده و خام‌فروشی مواد معدنی، مانع از ایجاد ارزش‌افزوده بالاتر می‌شود. کمبود امکانات زیربنایی در برخی مناطق و عدم انگیزه کافی برای سرمایه‌گذاری صنعتی و معدنی در شهرستان‌های استان نیز از دیگر موانع است؛ پایین بودن میزان سرمایه‌گذاری در بخش معدن هم نشان‌دهنده نیاز به حمایت‌ها و مشوق‌های بیشتر در این حوزه است.
علاوه‌بر این، چالش‌های عمومی‌تری نیز بر اقتصاد استان تأثیرگذار است که به‌طور غیر مستقیم بر صنعت و معدن نیز اثر می‌گذارد؛ نرخ بالای بیکاری در استان و مهاجرت شدید جامعه روستایی، به‌خصوص در ناحیه شمالی استان به‌دلیل بیکاری، نشان‌دهنده عدم تعادل در توزیع فرصت‌های شغلی و نیاز به ایجاد اشتغال پایدار است؛ ضعف خدمات پشتیبان تولید و منزوی شدن نواحی روستایی در جریان فعالیت‌های اقتصادی نیز به این چالش‌ها می‌افزاید.
* راهبردهای پیشنهادی برای پیشرفت صنعت و معدن همدان
برای دستیابی به پیشرفت پایدار در صنعت و معدن استان همدان، در پیش گرفتن راهبردهای جامع و هدفمند به شرح زیر، ضروری است:
- توسعه صنایع پایدار، پاک، پیشرفته و دانش‌بنیان
باید تمرکز بر ارتقای جایگاه صنعتی استان از طریق جذب سرمایه‌گذاری در صنایع با فناوری بالا و دوست‌دار محیط زیست باشد؛ این امر شامل ساما‌ن‌دهی، بازسازی و نوسازی صنایع موجود و افزایش بهره‌وری و تکمیل زنجیره ارزش آن‌ها است. درون‌زا کردن توسعه صنایع مبتنی بر مزیت‌های نسبی و رقابتی استان نیز باید در اولویت قرار گیرد.
- بهره‌گیری بهینه از ظرفیت‌های معدنی و تکمیل زنجیره‌های ارزش
شامل بهره‌برداری بهینه و فرآوری مواد معدنی (پرهیز از خام‌فروشی)، به‌ویژه سنگ‌های قیمتی، سنگ آهن، سیلیس، منیزیم و غیره است. با توجه به ظرفیت‌های موجود، ایجاد طرح‌های تولید شمش منیزیم و آلومینیوم، گندله از سنگ آهن و تولید قطعات صنعتی به روش فورجینگ، می‌تواند ارزش‌افزوده زیادی ایجاد کند.
- تقویت زیرساخت‌ها و شهرک‌های صنعتی
با وجود 15 شهرک صنعتی و 13 ناحیه صنعتی فعال، باید بر توسعه و تکمیل زیرساخت‌های لازم در آن‌ها تأکید شود. همچنین، ایجاد مناطق ویژه اقتصادی و تخصصی، به‌ویژه بهره‌برداری از منطقه ویژه و بندر خشک جهان‌آباد در فامنین، می‌تواند پشتیبانی قوی برای فعالیت‌های محوری با عملکرد ملی و فراملی فراهم آورد.
- توسعه صنایع تبدیلی کشاورزی و دامی
با توجه به وجود محصولات کشاورزی و دامی مرغوب با حجم تولید بالا، ایجاد و توسعه صنایع تبدیلی مرتبط، ازجمله فرآورده‌های سیب‌ زمینی، پودر، پوره، نکتار میوه‌، پودر تخم مرغ، عمل‌آوری میوه و سبزیجات و اسانس‌گیری از گیاهان دارویی، می‌تواند به افزایش ارزش‌افزوده و کاهش ضایعات کمک کند.
- تأکید بر آموزش و تأمین نیروی انسانی متخصص
وجود مراکز آموزش عالی و فنی و حرفه‌ای با فارغ‌التحصیلان آماده به کار، یک مزیت بزرگ است؛ باید با همکاری دانشگاه‌ها و مراکز صنعتی، دوره‌های آموزشی متناسب با نیازهای روز صنعت و معدن برگزار شود تا نیروی کار ماهر و متخصص تربیت شوند. توسعه آموزش عالی به‌عنوان قطب برتر آموزش عالی در کشور نیز می‌تواند در این راستا مؤثر باشد.
- جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی
با ارائه مشوق‌ها و تسهیلات مناسب، باید فضای کسب‌وکار را برای سرمایه‌گذاران جذاب‌تر کرد؛ معرفی ظرفیت‌های استان در همایش‌ها و رویدادهای ملی و بین‌المللی می‌تواند به جذب سرمایه کمک کند. توسعه و حمایت از صادرات استانی با تأکید بر توسعه کمی و کیفی و بهداشتی محصولات کشاورزی و فرآورده‌های آن و همچنین صنایع معدنی و صنعتی (صنایع دستی و صنایع غذایی)، باید در دستور کار قرار گیرد.
- توسعه خدمات پشتیبان تولید و بازرگانی نوین
تقویت و تجهیز زیرساخت‌های بخش بازرگانی نوین و بهره‌مندی مطلوب از موقعیت لجستیکی همدان، از اهمیت زیادی برخوردار است. ایجاد بازارهای مالی تخصصی نظیر سهام و کالاهای تخصصی کشاورزی می‌تواند به پشتیبانی از فعالیت‌های تولیدی و خدماتی کمک کند.
- مقابله با چالش‌های زیست‌محیطی
با توجه به مسئله خشک‌سالی‌ و کم‌آبی، توسعه کشاورزی پایدار مبتنی بر ظرفیت‌های اکولوژیکی و مدیریت مصرف بهینه آب در زراعت، باغداری، دامداری و شیلات، ضروری است. رعایت اصول پدافند غیر عامل و ایمن‌سازی سکونتگاه‌ها و محل فعالیت‌ها در مقابل مخاطرات طبیعی نظیر زلزله و سیل نیز از اهمیت زیادی برخوردار است.
* نتیجه‌گیری
استان همدان با دارا بودن مزیت‌های طبیعی، انسانی و زیرساختی در بخش صنعت و معدن، ظرفیت عظیمی برای تبدیل شدن به یک قطب اقتصادی در غرب کشور را دارد. بااین‌حال، دستیابی به این هدف نیازمند رویکردی جامع و برنامه‌ریزی‌شده است که بر تکمیل زنجیره‌های ارزش، توسعه صنایع دانش‌بنیان، بهره‌برداری بهینه از معادن با فرآوری کامل، تقویت زیرساخت‌ها، تربیت نیروی انسانی متخصص و جذب سرمایه‌گذاری متمرکز باشد. با رفع چالش‌های موجود و بهره‌گیری حداکثری از فرصت‌ها، همدان می‌تواند گام‌های بلندی در مسیر پیشرفت صنعتی و معدنی بردارد و شعار همدان پایتخت تاریخ و تمدن ایران‌زمین را با شکوفایی اقتصادی خود مزین کند. این مسیر، نیازمند همکاری و هم‌افزایی تمامی ذی‌نفعان، از دولت و بخش خصوصی گرفته تا دانشگاه‌ها و مردم است، تا با دیدگاهی بلندمدت، آینده‌ای روشن برای صنعت و معدن این استان رقم بخورد.