گرمای شدید تابستان، نه‌تنها باعث خستگی و بی‌حالی می‌شود، بلکه می‌تواند جان انسان‌ها را هم به خطر بیندازد. یکی از جدی‌ترین مشکلاتی که در این روزهای سوزان رخ می‌دهد، گرمازدگی است؛ حالتی که در اثر قرار گرفتن طولانی‌مدت در هوای گرم و آفتاب مستقیم ایجاد می‌شود و اگر به‌موقع درمان نشود، حتی ممکن است به مشکلات جدی و مرگ منجر شود.
کودکان و سالمندان بیش از دیگران در معرض خطرند، چون سیستم تنظیم دمای بدن آن‌ها ضعیف‌تر عمل می‌کند. شناخت علائم و تشخیص سریع، مهم‌ترین گام برای نجات جان فرد گرمازده است. در کنار دیدگاه طب مدرن، طب سنتی و ایرانی نیز راه‌های پیشگیری و تغذیه مناسب در تابستان را توصیه کرده است که با رعایت چند نکته ساده، می‌توان تابستان را سالم و بدون خطر گرمازدگی پشت سر گذاشت.
به همین بهانه با دکتر رسول سلیمی، متخصص طب اورژانس و دانشیار پایه 16 دانشگاه علوم پزشکی همدان گفت‌وگویی داشتیم تا درباره گرمازدگی، علائم و راه‌های پیشگیری از آن بیشتر بدانیم. در ادامه بررسی موضوع گرمازدگی، با کارشناس مامایی و طب سنتی- ایرانی نیز گفت‌وگو کردیم تا بدانیم از نگاه طب سنتی چه بایدها و نبایدهایی برای پیشگیری و درمان گرمازدگی وجود دارد.
*واکنش بدن به گرما و علائم گرمازدگی
متخصص طب اورژانس توضیح داد: وقتی هوا گرم می‌شود، بدن برای خنک‌کردن خود واکنش‌هایی نشان می‌دهد. پاسخ فیزیولوژیک بدن به گرمای بیش از حد، تغییرات الکترولیتی در بدن ایجاد می‌کند و گرمازدگی اتفاق می‌افتد.
دکتر رسول سلیمی گفت: گرمازدگی بسته به شدت آن می‌تواند علائم مختلفی داشته باشد؛ از ضعف و بی‌حالی و سرگیجه گرفته تا افت سطح هوشیاری و حتی بیهوشی یا کما.
*چه کسانی بیشتر در خطر گرمازدگی هستند؟
به گفته وی، همه‌ افراد در شرایط گرمای شدید ممکن است گرمازده شوند؛ اما کودکان و سالمندان نسبت به گرما حساس‌ترند و بیشتر در معرض خطر هستند. سیستم تنظیم دمای بدن در سالمندان و کودکان ضعیف‌تر است و ممکن است خیلی سریع نسبت به گرما واکنش نشان دهند.
*تشخیص گرمازدگی
طبق گفته این متخصص طب اورژانس، علائم گرمازدگی گاهی با بیماری‌هایی مثل سرماخوردگی، آنفلوآنزا یا حتی کرونا شباهت دارد؛ مثلاً ضعف، درد بدن، تب و بی‌حالی. با توجه به شرح حالی که از بیمار می‌گیریم می‌توانیم تشخیص دهیم که فرد گرمازده شده یا بیماری ویروسی است، بیماری‌های ویروسی شروع ناگهانی دارند اما گرمازدگی سیر تدریجی دارد.
سلیمی تأکید کرد: اگر این علائم ناگهانی، بعد از قرار گرفتن در هوای گرم ایجاد شود و فرد سابقه بیماری حاد مثل گلودرد یا سرفه واضح نداشته ‌باشد، بیشتر احتمال گرمازدگی مطرح است.
*اقدامات اولیه در مواجهه با گرمازدگی
وی درباره کمک به فرد گرمازده توضیح داد: اگر فرد گرمازده حالش خیلی بد نیست و هوشیار است، باید سریع او را به جای خنک منتقل کرد، یا اینکه می‌توان، از پنکه استفاده کرد. لباس روشن و خنک تن او پوشاند، اما اگر گرمازدگی بسیار شدید است، درمان‌هایی همچون غوطه‌وری در آب را باید در پیش بگیریم.
وی همچنین اظهار کرد: افرادی که دچار اختلالات هوشیاری می‌شوند و در حالت قبل از کما و یا کما به ما مراجعه می‌کنند، افرادی هستند که طولانی‌مدت در معرض آفتاب و هوای گرم قرار گرفته‌اند و برای آن‌‌ها مایع‌درمانی و تنظیم اختلالات الکتریکی درنظر گرفته می‌شود.
*عوارض گرمازدگی
این متخصص طب اورژانس درخصوص عوارض گرمازدگی با بیان اینکه اگر خفیف باشد افراد دچار ضعف و بیحالی می‌شوند اما در موارد شدید، می‌تواند آسیب دائمی به مغز یا حتی سایر ارگان‌های بدن وارد کند و حتی منجر به مرگ شود.
*چگونه از گرمازدگی پیشگیری کنیم؟
سلیمی با تأکید بر اهمیت پیشگیری از گرمازدگی توضیح داد: از فعالیت زیاد یا پیاده‌روی در هوای خیلی گرم خودداری کنید، زیر نور مستقیم آفتاب قرار نگیرید، همیشه آب یا محلول‌های مناسب بنوشید تا بدن کم‌آب نشود، به‌ویژه نوشیدنی‌های طب ایرانی همچون خاکشیر و تخم شربتی که برای حفظ رطوبت بدن عالی هستند.
وی ادامه داد: از مصرف آبمیوه‌های قندی، نوشابه، دلستر، آبمیوه‌های صنعتی و نوشیدنی‌های خیلی شیرین پرهیز کنید، چراکه اختلالات الکترولیت ایجاد می‌کنند و ممکن است بیشتر باعث کم‌آبی بدن شوند، لباس نخی و روشن بپوشید و تا حد امکان در سایه بمانید، لباس‌های تیره و ضخیم نپوشید.
*توصیه ویژه به افراد پرخطر و افراد دارای بیماری زمینه‌ای
این متخصص طب اورژانس درخصوص افرادی که مبتلا به بیماری‌های زمینه‌ای هستند نیز گفت: موارد ذکر‌شده برای همه افراد صدق می‌کند اما سالمندان، افراد دارای بیماری‌های قلبی و کودکان تا جای ممکن نباید در اوج گرما از خانه خارج شوند. اگر هم مجبور شدند، حتماً آب همراه‌شان باشد.
نکاتی ویژه برای زائران اربعین
سلیمی با توجه به سفر اربعین هم توصیه‌هایی داشت و گفت: افرادی که توانایی جسمی دارند به سفر بروند. افرادی هم که بیماری زمینه‌ای دارند، قبل از سفر با پزشک مشورت کنند. مداوم پیاده‌روی نکنند. در مسیر، هر چند وقت توقف کنند، زیر سایه بنشینند و از آب کافی یا نوشیدنی‌های سالم استفاده کنند.
وی همچنین با بیان اینکه مصرف بیش‌ از حد آب هم خوب نیست و ممکن است به بدن آسیب بزند و باعث اختلالات سدیمی شود، تأکید کرد: تعادل مصرف آب را حفظ کنید.
وی مطرح کرد: گرمازدگی موضوعی جدی است. با رعایت نکاتی ساده ولی لازم، می‌شود از خطرهای این روزهای گرم فاصله گرفت. مراقب خودتان و عزیزانتان باشید و علائم گرمازدگی را جدی بگیرید.
در ادامه متخصص طب سنتی- ایرانی گفت: در طب سنتی ایرانی، هر فصل مزاج خاص خودش را دارد. تابستان فصل گرم و خشک است و تحمل گرما برای افرادی که مزاج گرم و خشک دارند، سخت‌تر می‌شود. این افراد معمولاً بیشتر احساس تشنگی می‌کنند و بعضی رفتارها یا خوردنی‌ها ممکن است با مزاج بدن‌شان سازگار نباشد.
فریبا علیمیری اذعان کرد: افرادی که مزاج گرم و خشک دارند باید حتماً برنامه غذایی مناسبی داشته باشند، چون اگر غذای مناسب نخورند ممکن است دچار مشکلاتی مثل ضعف معده و مشکلات گوارشی شوند. در تابستان معمولاً بیشتر افراد به‌دلیل اختلال هضم دچار کم‌اشتهایی می‌شوند، پس بهتر است هنگام گرسنگی غذا بخورند و قبل از اینکه کاملاً سیر شوند، دست از غذا بکشند.
وی به پرهیز غذایی هم اشاره کرد و گفت: در تابستان باید از غذاهای سنگین و غلیظ مثل حلیم، گوشت گاو، کله‌پاچه، ماکارانی و غذاهای چرب و دیرهضم پرهیز کنیم. به جای آن، غذاهای سبک‌تر مثل سوپ ساده، آش کم‌رشته و آبدوغ‌خیار و میوه‌های آب‌دار استفاده کنیم. خوراک‌هایی که نیاز به هضم سنگین ندارند و حجم‌شان سبک باشد، مناسب‌تر هستند.
وی همچنین عنوان کرد: اگر ما با روند طبیعی بدن همراه باشیم و رژیم غذایی را سبک کنیم، احتمال مشکلات گوارشی مثل اسهال و استفراغ در تابستان کمتر می‌شود.
این متخصص طب سنتی در مورد زمان خروج از منزل هم تأکید کرد: بهتر است بین ساعت 10 صبح تا 4-5 بعدازظهر از خانه خارج نشویم. به خصوص سالمندان، کودکان، خانم‌های باردار و افراد بیمار اصلاً در هوای گرم بیرون نروند. از همراه داشتن کلاه و عینک آفتابی نیز غافل نشوند. تحمل گرما سخت است و منجر به کم‌آبی بدن، کسلی و بی‌حوصلگی می‌شود.
علیمیری در خصوص نوشیدنی‌ها نیز اظهار کرد: مصرف مایعات و دمنوش‌های ساده مثل چای کم‌رنگ با کمی آب‌لیمو، دمنوش بهارنارنج، چای کوهی و نعناع می‌تواند مفید باشد. این نوشیدنی‌ها هم به پاکسازی بدن کمک می‌کنند و هم جلوی کم‌آبی بدن را می‌گیرند. نوشیدن آب ساده یا شربت‌های سنتی به شرطی که زیاد و یک‌باره مصرف نشوند هم توصیه شد.
وی اظهار کرد: یکی از پرسش‌هایی که در فصل تابستان زیاد از ما مطرح می‌شود این است که آیا می‌توان بستنی را به مقدار زیاد مصرف کرد؟ هرچند بستنی خوراکی مفرحی است، اما بهتر است مصرف آن تا حد امکان محدود شود و به جای آن از خوراکی‌های سالم‌تری مانند فالوده سیب استفاده کرد.
وی ادامه داد: در طب سنتی، فالوده سیب به‌دلیل خاصیت خنک‌کنندگی و نشاط‌آوری بسیار توصیه شده است. برای تهیه آن، سیب را رنده کرده و با کمی گلاب یا عرقیات سنتی مانند بیدمشک یا نسترن، به‌همراه اندکی زعفران دم‌کرده ترکیب کنید. این خوراکی علاوه بر طعم خوشایند، تأثیر بسزایی در ایجاد نشاط دارد.
این کارشناس طب سنتی توضیح داد: اگر فردی دچار گرمازدگی شد، قبل از هر چیز باید او را سریع به جایی خنک و سایه‌دار منتقل و لباس‌های اضافه را تا حد امکان کم کرد. همچنین باید فضای اطراف او باز باشد تا هوا به‌خوبی جریان پیدا کند و از تجمع افراد دور او جلوگیری شود. نکته مهم اینکه نباید بلافاصله مقدار زیادی آب یا نوشیدنی خیلی سرد و یخ به فرد بدهیم. بهتر است ابتدا با آب خنک، دست‌ها و پاهای فرد را شست‌وشو داده و به آرامی از بالا به سمت پایین ماساژ بدهیم.
علیمیری ادمه داد: اگر فرد روی زمین افتاده باشد، ابتدا مطمئن شویم که آسیب یا شکستگی ندارد. چون گرمازدگی می‌تواند باعث حالت تهوع و استفراغ شود، بهتر است سر او را کمی به یک سمت بچرخانیم تا راه تنفسش باز بماند. با او صحبت کنیم تا از هوشیاری‌اش مطمئن شویم و در صورت هوشیاری، کم‌کم مقداری مایعات به او بدهیم. این اقدامات باید ادامه پیدا کند تا نیروهای اورژانس برسند و درمان کامل انجام شود.
او اضافه کرد: افرادی که مزاج سرد دارند، نباید خوراکی‌ها و نوشیدنی‌های خیلی سرد یا بسیار خنک مصرف کنند. بهتر است این افراد در خوردن و آشامیدن تعادل را رعایت کنند تا دچار مشکلات گوارشی یا ناراحتی‌های دیگر نشوند.
این متخصص طب سنتی گفت: افرادی که مزاج معده و کبد آن‌ها سرد است، به‌هیچ‌وجه نباید خوراکی‌ها و نوشیدنی‌های بسیار سرد یا یخ‌زده مصرف کنند. به‌ویژه نوشیدن آب یخ، هندوانه سرد و نوشابه بسیار خنک توصیه نمی‌شود، چرا که می‌تواند باعث بروز مشکلات گوارشی، دل‌درد و دل‌پیچه شود. بسیاری تصور می‌کنند مصرف خوراکی‌های خنک در گرما مفید است، اما این کار می‌تواند دستگاه گوارش را دچار آسیب کند.
علیمیری همچنین افزود: البته از میوه‌ها و نوشیدنی‌های دیگر تابستانی می‌توان مصرف کرد، اما بازهم باید مراقب بود. به‌عنوان مثال شربت آبلیمو و عسل با کمی گلاب بسیار مفید است و می‌تواند جایگزین خوبی باشد. رژیم غذایی نیز باید ساده و منظم باشد و بهتر است در هر وعده غذایی از غذاهای سبک‌تر استفاده و از درهم‌خوری پرهیز کنیم.
وی اذعان داد: بسیاری از مردم برنج، مرغ، سالاد، خیار و گوجه مصرف می‌کنند که همگی جزو خوراکی‌های سرد به‌شمار می‌روند. حذف کامل این مواد غذایی ممکن نیست، اما می‌توان با افزودن مواد گرم‌تر، مانند هویج، لوبیا یا ماش به برنج و یا اضافه کردن ادویه‌جات و هویج به مرغ، از میزان سردی آن کاست. همچنین، بهتر است غذا به‌خوبی جویده و از مصرف همزمان ماست، دوغ و سالاد با غذا تا حد امکان پرهیز شود. برای جایگزینی سالاد نیز می‌توان از زیتون یا سبزی‌هایی همچون ریحان و جعفری استفاده کرد.
وی با رد کردن یک باور اشتباه درباره نوشیدن دوغ گفت: در جامعه بعضی‌ها فکر می‌کنند نوشیدن دوغ ترش و شور برای درمان گرمازدگی مفید است، اما واقعیت این است که این نوشیدنی مناسب همه افراد نیست. دوغ ترش به‌خصوص برای کسانی که معده ضعیف دارند، می‌تواند مضر باشد و باعث نفخ و مشکل گوارشی شود. به جای آن، شربت خاکشیر یا تخم‌شربتی انتخاب بهتری است.
در پایان، این متخصص طب سنتی- ایرانی خاطرنشان کرد: هر فردی با دیگری فرق دارد و باید با توجه به مزاج و شرایط خود تغذیه و از عادات نادرست پرهیز کند. با رعایت این نکات می‌توانید روزهای گرم تابستان را راحت‌تر و سالم‌تر سپری کنید.
گرمازدگی یکی از شایع‌ترین مشکلات فصل تابستان است که می‌تواند برای هر فردی، به‌ویژه کودکان، سالمندان و بیماران زمینه‌ای، خطرساز باشد.
در کنار روش‌های پزشکی، طب سنتی نیز توصیه‌های مفیدی برای پیشگیری و کاهش علائم دارد. رژیم غذایی سبک، پرهیز از خوراکی‌های سنگین و چرب، استفاده از میوه‌ها و نوشیدنی‌های سنتی مانند خاکشیر و تخم‌شربتی، و محدود کردن قرار گرفتن در آفتاب می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد. همچنین باید از مصرف ناگهانی خوراکی‌ها و نوشیدنی‌های خیلی سرد پرهیز کرد، به‌خصوص برای افرادی که مزاج سرد دارند.
در نهایت، پیشگیری بهترین راه مقابله با گرمازدگی است. با رعایت چند نکته ساده، می‌توان روزهای گرم تابستان را بدون نگرانی سپری کرد.

طیبه اسدبیگی