در قلب استان همدان سرزمینی با قدمت هزاران ساله، مهد تمدن‌های کهن و سازه‌ای شگفت‌انگیز و کمترشناخته‌شده به‌نام «دستکند صالح‌آباد» خودنمایی می‌کند. این مجموعه زیرزمینی که در حوالی شهر صالح‌آباد از توابع شهرستان بهار در استان همدان واقع شده، نمونه‌ای برجسته و باارزش از معماری صخره‌ای و نبوغ انسان در سازگاری با محیط است. دستکند صالح‌آباد با گذرگاه‌های تودرتو و فضاهای متعدد، نه‌تنها یک اثر باستانی، بلکه شاهدی بر سبک زندگی، نیازهای دفاعی و مهارت‌های فنی مردمان گذشته این خطه پُربار از ایران است.
صالح‌آباد که خود از مناطق باستانی و تاریخی همدان محسوب می‌شود، میزبان این دستکند است که تاریخ‌نگاری دقیق آن همچنان در دست بررسی بوده؛ اما شواهد موجود و کشفیات باستان‌شناسی اولیه حکایت از قدمت طولانی آن دارند. این دستکند که سال‌ها در زیر لایه‌های خاک و فراموشی پنهان مانده بود، با تلاش‌های باستان‌شناسان و میراث‌بانان در سالیان اخیر مورد توجه جدی قرار گرفته و کاوش‌های علمی برای شناخت ابعاد و کاربردهای آن ادامه دارد. این کشف، پنجره‌ای جدید به روی تاریخ زیرزمینی و ناشناخته غرب ایران باز می‌کند.
دستکند صالح‌آباد همدان ازلحاظ معماری و مهندسی، بسیار قابل توجه است. این مجموعه شامل دالان‌های اصلی و فرعی، اتاقک‌های متعدد، فضاهای ذخیره‌سازی و احتمالاً مکان‌هایی برای سکونت موقت یا دائم است که همگی با دقت و مشقت فراوان در دل لایه‌های سنگی و رسوبی زمین حفر شده‌اند. هر قسمت از این دستکند گواهی بر کاربردها و عملکردهای مختلف بوده که در طول تاریخ داشته است؛ از پناهگاه در برابر مهاجمان گرفته تا مکانی برای حفظ آذوقه و یا حتی زندگی.
با توجه به اهمیت موضوع برای اطلاع از آخرین وضعیت این دستکند، ابتدا با محمد شعبانی، مسئول کاوش دستکند صالح‌آباد و سپس با سیدجلیل رحمانی، مسئول باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان گفت‌وگو کردیم که در ادامه می‌خوانید:
* گشایش پرونده‌ای جدید در تاریخ زیرزمینی همدان
مسئول کاوش دستکند صالح‌آباد با اشاره به اینکه دستکند مورد نظر سازه‌ای شگفت‌انگیز و زیرزمینی است که در سال 1395 به‌صورت اتفاقی توسط کشاورزان منطقه شناسایی و به میراث فرهنگی استان همدان معرفی شد، گفت: این دستکند اکنون در کانون توجه باستان‌شناسان قرار گرفته است؛ این کشف مهم، دریچه‌ای نو به سوی درک شیوه‌های زندگی، معماری و تدابیر دفاعی مردمان گذشته این منطقه می‌گشاید.
محمد شعبانی با بیان اینکه بعد از سه سال (سال 1398) که مجوزهای لازم گرفته شد فصل نخست کاوش‌های مجموعه آغاز شد، اظهار کرد: در این دستکند فضاها توسط راهروهای تنگ با هم ارتباط و به‌واسطه‌ دریچه‌ها، به سطح زمین دسترسی دارند.
وی افزود: ما پس از خارج کردن آب‌هایی که در این مجموعه جمع شده بود، هفت فضا و سه راهرو را کاوش کردیم، اما آن سال به‌دلیل بارندگی زیاد، موفق نشدیم به مابقی فضاها دسترسی پیدا کنیم و متوجه شویم این مجموعه چه اندازه‌‎ای دارد.
شعبانی خاطرنشان کرد: هرچند دلیل ابتدایی ایجاد این فضاها به‌طور دقیق مشخص نیست، اما شواهد نشان می‌دهند که در دوره‌های بعدی از آن‌ها به‌عنوان فضاهای سکونتی استفاده شده است؛ همچنین، حجم زیادی سفال‌های مربوط به پخت‌وپز کشف شده که نشان‌دهنده استفاده از این مکان‌ها برای تهیه غذا است.
مسئول کاوش دستکند صالح‌آباد در پاسخ به سؤالی درباره قدمت دقیق این دستکند، گفت: نمی‌توانیم به‌طور دقیق بگوییم که چه دوره‌ای این فضاها ایجاد شده‌اند، اما با توجه به داده‌های سفالی و دیگر آثار کشف‌شده، قطعاً به دوران‌های مختلف گذشته بازمی‌گردد. این آثار نشان‌دهنده استفاده مداوم از این مجموعه در طول دوره‌های مختلف تاریخی است؛ البته تا کاوش‌ها تکمیل نشوند، نمی‌توان درخصوص قدمت آن سخن گفت.
شعبانی درخصوص وضعیت فعلی دستکند صالح‌آباد توضیح داد: کاوش‌ها هنوز به‌طور کامل به اتمام نرسیده و این مجموعه برای عموم مردم بازگشایی نشده است. این دستکند در نزدیکی یکی از مسیرهای پُرتردد استان قرار دارد و دارای ظرفیت زیادی برای تبدیل شدن به یک جاذبه گردشگری مهم برای شهرستان و استان همدان است.
وی ابراز امیدواری کرد که با رفع موانع اداری و تأمین اعتبار لازم، بتوان این مجموعه را پس از تکمیل کاوش‌ها، برای بازدید عموم آماده کرد.
* اهمیت استراتژیک همدان و دستکندها
شعبانی با اشاره به ویژگی‌های جغرافیایی و موقعیت استراتژیک استان همدان در طول تاریخ، خاطرنشان کرد: همدان به‌دلیل قرار گرفتن در مسیرهای حیاتی و تاریخی، همواره مورد توجه و گاهی مورد هجوم بوده است؛ به همین دلیل در طول تاریخ شاهد کشف نمونه‌های زیادی از سازه‌های زیرزمینی و پناهگاه‌ها در این استان هستیم که دستکند صالح‌آباد نیز یکی از این نمونه‌ها است و به دلیل قرار گرفتن در کنار مسیر پُرتردد غرب کشور، اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند.
مسئول کاوش دستکند صالح‌آباد در پایان سخنان خود با بیان اینکه متأسفانه بعد از بارش‌هایی که داشتیم امکان ادامه کاوش وجود نداشت، افزود: متأسفانه میراث فرهنگی صالح‌آباد شهرستان پیگیری لازم برای تبدیل این محل به یک ظرفیت گردشگری را نکرد و هنوز این ظرفیت تکمیل‌ نشده است.
* پس از تأمین اعتبار، کاوش از سر گرفته می‌شود
مسئول باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان نیز در ادامه با یادآوری اینکه با همکاری شهرداری و شورای اسلامی شهر صالح‌آباد کاوش مجموعه انجام شد، گفت: آن سال بارندگی شدید موجب نفوذ آب به این دستکند شد و تنها موفق به دسترسی به یک فضای آن شدیم؛ حدود 35 موتور آب برای خروج آب از این مجموعه استفاده شد، اما بازهم امکان دسترسی وجود نداشت.
سیدجلیل رحمانی خاطرنشان کرد: براساس داده‌های سفال‌های به‌دست‌آمده از این فضا، فعلاً قدمت آن دوره ایلخانی تخمین زده می‌شود؛ احتمالاً در فضاهای دیگر آثار دوره‌های قدیمی‌تر نیز وجود داشته باشند که در کاوش‌های بعدی مشخص خواهد شد.
وی تأکید کرد: تاکنون تنها یک فصل کاوش برای این مجموعه انجام شده و برنامه‌های جدید برای کاوش نیاز به برنامه‌ریزی، تأمین اعتبار و همکاری شورای برنامه‌ریزی شهرستان دارد.
مسئول باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان تصریح کرد: با توجه به اینکه مجموعه یک دستکند است، کارهای آن ازنظر کتابخانه‌ای و این که چه اقداماتی می‌توان برای آن انجام داد، بررسی و مشخص شد؛ برای تعیین محدوده مجموعه می‌توان از فن ژئوفیزیک استفاده کرد.
رحمانی افزود: این مهم پس از اسکن فضاهای کاوش‌نشده مشخص خواهد شد که با توجه به محدودیت اعتبارات و منابع، امکان کاوش دقیق میسر نیست.
به اذعان وی چندین مورد مرمت برای درب ورودی مجموعه انجام شده تا به حفاظت فیزیکی آن کمک شود.
مسئول باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان درخصوص چرایی عدم تأمین اعتبار برای این مجموعه ابراز کرد: این موضوع را باید از معاونت میراث فرهنگی و مدیرکل میراث فرهنگی استان همدان پیگیری کرد؛ طبق پیگیری‌های انجام‌شده این فضا نیاز به چندین فصل کاوش دارد.
رحمانی با اشاره به اینکه وسعت دستکند حدود پنج هکتار است، گفت: این مجموعه حداقل به دو فصل کاوش نیاز دارد تا بتوان درخصوص آن صحبت کرد؛ برای هرکدام از دستکندهای ارزانفود و سامن بیش از پنج تا هفت فصل کاوش انجام شده‌ تا بتوانند کمی از آن را کشف کنند.
وی تأکید کرد: آثار درحال تخریب ما در اولویت هستند تا اعتبارات را به آن‌ها اختصاص دهیم؛ خوشبختانه دستکند صالح‌آباد دچار آسیب و تخریب نیست.
مسئول باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان با اشاره به اینکه با روش‌های جدید برای کاوش مانند نقشه‌برداری‌های ژئوفیزیک و ژئوتکنیک می‌توان کاوش هدفمندتری انجام داد، افزود: به این شکل کاوش در فضاهای درست انجام می‌شود.
وی تأکید کرد: برای تعیین عرصه و حریم این دستکند نیاز به چند دوره کاوش بوده که نیازمند اعتبارات است.
رحمانی اذعان کرد: اگر بخواهیم از این فضا به‌عنوان یک فضای گردشگری استفاده کنیم، باید حداقل پنج فصل کاوش برای آن درنظر بگیریم؛ البته هزینه کاوش زیاد است و هر فصل کاوش تقریباً حدود یک‌ونیم تا دو میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد. پس از کاوش ما به مرمت نیز نیاز داریم؛ چراکه کاوش موجب آسیب‌های انسانی و طبیعی است و همچنین حفاظت از این آثار نیز مورد توجه است.
مسئول باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان در بخش پایانی سخنان خود گفت: پس از کاوش دقیق می‌توان درخصوص اینکه آیا این فضا مناسب گردشگری هست یا خیر، نظر داد؛ اعتبارات این مجموعه از سوی مسئولان میراث فرهنگی از نمایندگان و حتی وزیر گردشگری وقت مطالبه شده، اما اطلاع دقیقی از چند و چون آن ندارم.
* همدان و جاذبه‌ای نو؛ دستکند صالح‌آباد، میراثی برای جهانیان
این کشف مهم بار دیگر بر غنای تاریخی و فرهنگی استان همدان تأکید کرده و امید است با برنامه‌ریزی‌های صحیح، این میراث ارزشمند به بهترین نحو مورد حفاظت و معرفی قرار گیرد.
دستکند صالح‌آباد با توجه به موقعیت مکانی خود در نزدیکی همدان که از مراکز مهم گردشگری و تاریخی ایران است، می‌تواند ظرفیت عظیمی برای جذب گردشگران داخلی و خارجی باشد. این مکان فرصتی بی‌نظیر برای علاقه‌مندان به تاریخ، باستان‌شناسی و معماری فراهم می‌آورد تا از نزدیک با یکی از شاهکارهای زیرزمینی ایران آشنا شوند.
توسعه زیرساخت‌های گردشگری، معرفی صحیح و حفاظت اصولی از این دستکند، نه‌تنها به حفظ این میراث گرانبها کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به رونق اقتصادی و فرهنگی منطقه نیز بینجامد و تجربه‌ای متفاوت برای بازدیدکنندگان به ارمغان آورد.
دستکند صالح‌آباد همدان فراتر از یک حفره در دل زمین، بیانگر بخش ناگفته‌ای از تاریخ پُرفرازونشیب ایران و مهارت بی‌بدیل مردمان آن در مواجهه با چالش‌های محیطی و اجتماعی است. این اثر شگفت‌انگیز نمادی از ایستادگی و خلاقیت در طول قرون متمادی بوده و امید است با تداوم کاوش‌ها، پژوهش‌ها و برنامه‌ریزی‌های دقیق حفاظتی و معرفی، جایگاه واقعی خود را در فهرست میراث ارزشمند ایران بازیابد و به یکی از مقاصد اصلی گردشگری تاریخی کشور تبدیل شود.
نتیجه مصاحبه خبرنگار روزنامه‌ سپهرغرب با فتح‌الله توسلی، نماینده مردم بهار و کبودراهنگ در مجلس حاکی از آن بوده که این مقام مسئول درحال پیگیری امور دستکند صالح‌آباد از وزرات میراث فرهنگی است.
اگرچه این پیگیری برای تخصیص بودجه امیدبخش است، اما با توجه به اینکه دستکند صالح‌آباد می‌تواند به یک ظرفیت اقتصادی و گردشگری برای منطقه تبدیل شود، انتظار می‌رود پیگیری امور اکتشاف و سامان‌دهی آن بیشتر مورد توجه مسئولان و نمایندگان مجلس این شهرستان قرار بگیرد.

شهره کرمی