مدیریت عالمانه، کلید بهرهبرداری امن از فعالیتهای شبانه شهر
اقتصاد شبانه بهعنوان بخشی از رویکردهای نوین توسعه شهری، در بسیاری از شهرهای جهان هدف افزایش پویایی اقتصادی و ارتقای خدمات شهری در ساعات پس از غروب را دنبال میکند؛ این الگو اگرچه میتواند فرصتهای تازهای برای اشتغال، گردشگری و فعالیتهای فرهنگی ایجاد کند، اما نیازمند بسترهای قانونی، زیرساختی و مدیریتی مشخص است تا از تبدیل آن به کانون مسائل اجتماعی و امنیتی، جلوگیری شود.
در همدان فعالیتهای شبانه بیشتر در قالب مشاغل پراکنده، فصلی و عمدتاً غیر رسمی دیده میشود که بدون هماهنگی سازمانیافته میان نهادهای مسئول، ادامه دارند؛ عدم وجود برنامهریزی جامع و مرجع واحد تصمیمگیری، این ظرفیت را در مرحله بالقوه نگه داشته و مانع از بهرهبرداری کامل از مزایای آن شده است.
در همین راستا گفتوگویی با دکتر محمدرضا عراقچیان، عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلیسینا همدان انجام شده است که در آن ابعاد مختلف اقتصاد شبانه، ظرفیتها و محدودیتهای همدان و راهکارهای پیشنهادی برای مدیریت و ساماندهی آنها بررسی میشود. این گفتوگو تحلیلی از فرصتها و تهدیدهای پیش روی این حوزه ارائه میدهد که در ادامه میخوانید:
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلیسینا همدان در آغاز سخنان خود توضیح داد: بین علمای دینی و علمای علم امروز، اختلافِ نظرهای فراوانی وجود دارد؛ درخصوص اینکه اصولاً شهر باید دارای اقتصاد شبانه باشد یا خیر؟ پرسشی جدی در این خصوص مطرح است که آیا شهر در زمان شب باید محل آرامش، استراحت و خواب باشد یا محل فعالیت اقتصادی؟ این یک اختلاف نظر بنیادین است و هنوز در حوزههای علمیه، دانشگاهها و برخی مراکز دیگر، بحث بر سر آن ادامه دارد.
محمدرضا عراقچیان با اشاره به مبانی دینی، افزود: عدهای معتقدند که در قرآن آیاتی وجود دارد مبنی بر اینکه شب را مایه آرامش و استراحت انسانها قرار دادهایم؛ همچنین احادیثی با همین مضمون موجود است. نگاه دیگری نیز وجود دارد که این حکم را ثانویه دانسته و قابلیت تغییر آن را متناسب با شرایط اجتماعی و سبک زندگی در زمانها و مکانهای مختلف، مطرح میکند. براساس این دیدگاه، میتوان شرایطی فراهم کرد که بعضی از شهرها در شب نیز فعال باشند.
* مدرنیته، زمینهساز فعالیت شبانه
این استاد دانشگاه در ادامه گفت: در گذشتههای دور اقتصاد شبانه شهری وجود نداشت و علت اصلی آن نبود زندگی مدرن بود؛ مدرنیته که منظورم نگاه مدرن به زندگی است و نه صرفاً شهرسازی مدرن، باعث شد سبک زندگی انسانها تغییر کند و نیازهایی ایجاد شوند که آن نیازها فعالیتهای شبانه را ضروری کردهاند؛ مانند تأمین امنیت، مبادله کالا، ارائه خدمات درمانی و حملونقل.
وی افزود: به همین دلیل، اصول مرتبط با اقتصاد شبانه، پدیدهای نسبتاً جدید است و تاریخچه بسیار طولانی در شهرها ندارد.
* نمادهای غیر رسمی اقتصاد شبانه در همدان
عراقچیان با اشاره به وضعیت خاص همدان، گفت: همدان بهعنوان شهری سنتی و قدیمی، تا امروز اقتصاد شبانه فعالی نداشته است. هرچند بدون استفاده از اصطلاح اقتصاد شبانه، در برخی نقاط شهر نشانههایی از آن را مشاهده میکنیم؛ برای مثال پیادهراه بوعلیسینا و پیادهراه اکباتان تا پاسی از شب محل حضور دستفروشان و مشاغل سیار هستند که خود نمادی از فعالیت اقتصادی شبانه محسوب میشود.
وی ادامه داد: همچنین در مبادی ورودی شهر مانند ابتدای جاده ملایر، جاده تهران و جاده کرمانشاه، حدود 20 تا 30 شغل (در هر مسیر) مشغول فعالیت هستند. از طرفی در مناطقی مانند بلوار ارم، گنجنامه و جاده حیدره، مشاغلی تا دیرهنگام فعالیت میکنند و این موضوع در فصل تابستان و زمان حضور گردشگران، بیشتر مشاهده میشود؛ این موارد جلوههای غیر رسمی اقتصاد شبانه شهری هستند.
این عضو هیئت علمی با انتقاد از نبود رویکرد رسمی در مدیریت شهری در این حوزه، بیان کرد: اگرچه اقتصاد شبانه به شکل غیر رسمی در شهر حضور دارد، اما تاکنون در نگاه مدیران شهری همدان، رسمیت نیافته است.
عراقچیان ادامه داد: به یاد دارم در یکی از دورههای شهرداری در شبی زمستانی که برف شدید میبارید، ساعت 12 شب با شهردار وقت تماس گرفتم و از ایشان خواستم باهم به خیابان بوعلیسینا برویم! اقتصاد شبانه دستفروشان آنجا را به ایشان نشان دادم و درخواست کردم برای این پدیده فکری شود. هرچند این کار به نتیجه نرسید، اما نگاه آن مدیر نسبت به اقتصاد شبانه تغییر کرد و به فکر افتاد که آیا باید اقدامی در این زمینه انجام شود یا خیر؟
وی تأکید کرد: نگاه مدیران شهری همچنان مردد است، هم از منظر اجتماعی و هم از نظر وظایف قانونی مدیریت شهر؛ بهواقع تصمیمگیری درباره فعال کردن اقتصاد شبانه برای آنها دشوار است.
* همدان و فاصله با کلانشهرهای دارای اقتصاد شبانه فعال
عراقچیان در ادامه این گفتوگو به بررسی ظرفیتهای موجود همدان برای شکلگیری و تقویت اقتصاد شبانه پرداخت و گفت: عموماً کلانشهرهای بزرگ دارای اقتصاد شبانه فعال هستند؛ از این منظر، همدان هنوز نه رشد فراوانی دارد و نه قابلیت رشد گسترده مشابه آنچه در بندرعباس، شیراز و یا تهران شاهد هستیم. خدماتی در حوزه گردشگری، حملونقل و برخی حوزههای دیگر در همدان وجود دارند که میتوانند در اقتصاد شبانه فعالتر شوند، اما تصور اینکه همدان به شهری با اقتصاد شبانه گسترده و تمامعرصهای تبدیل شود، واقعبینانه نیست.
* تصمیمگیری خودجوش شهر
وی با بیان اینکه قبل از آنکه ما برایش نسخه بنویسیم یا توصیه کنیم شهر آرامآرام خودش تصمیم میگیرد که این کار را انجام دهد، افزود: وقتی در حوزه حملونقل برونشهری نیاز به اقتصاد شبانه ایجاد شود، بدون تدوین ضوابط رسمی، میبینیم که در ابتدای جاده کرمانشاه و جاده تهران، فعالیتهای اقتصادی شبانه رونق گرفته است؛ در مقابل، ابتدای جاده ملایر فاقد چنین فعالیتی بوده، چون نیازی وجود نداشته است.
این استاد دانشگاه با یادآوری تجربهای در گذشته، گفت: چند سال قبل در میدانهایی مانند میدان شریعتی، میدان امام (ره)، میدان آرامگاه و چند مکان دیگر، دورهگردها و فروشندگان سیار سیگار حضور داشتند. کسی به آنها دیکته نکرده بود که طی شبانهروز در این نقاط فعالیت کنند؛ بلکه شهر خود تشخیص داده بود که چنین نیازی وجود دارد و آن نیاز به عملکرد و کاربری اقتصادی تبدیل شده بود.
* حل اختلافات نظری و ساماندهی
عراقچیان تأکید کرد: اگر قرار است اقتصاد شبانه در شهر فعال شود، ابتدا باید مبانی نظری و اختلاف نظرها حل شوند؛ سپس این فعالیتها باید ساماندهی شده و منظم پیش بروند و در حوزههایی که قابلیت وجود دارد، با سازماندهی مناسب، اجرا شوند.
وی افزود: به نظرم اقتصاد شبانه میتواند در حوزه خدمات و صنایع غذایی، رشد پیدا کند؛ همچنین در حوزه فرهنگی مانند شبهای فرهنگی، شب شعر، شب خاطره، شب قصهگویی و برنامههای مشابه، میتوند حضور پیدا کند.
عراقچیان گسترش اقتصاد شبانه را در برخی خدمات مورد نیاز خانوادهها نیز ممکن دانست و توضیح داد: برای نمونه، مغازههای تعمیر ابزارآلات یا لوازمی که بسیاری از مردم بهدلیل شلوغی روز یا مشکلات ترافیکی، فرصت آوردن آنها به مراکز خدماتی را ندارند، میتوانند در شبها فعال باشند.
وی در ادامه سخنان خود تصریح کرد: اگر تصور کنیم که همدان شبیه تهران یا سایر کلانشهرها میتواند در همه زمینهها اقتصاد شبانه فعال داشته باشد، تصور درستی نیست؛ همدان هنوز چنین ظرفیت گستردهای ندارد.
عراقچیان در بخش دیگری از گفتوگو نگاه جامعتری به اقتصاد شبانه ارائه داد و تأکید کرد: این پدیده دارای دو جنبه متفاوت است؛ اقتصاد شبانه هم یک فرصت برای اشتغالزایی است و هم میتواند یک تهدید باشد! تهدید از منظر اجتماعی، امنیتی، بروز رفتارهای ناپسند مانند استعمال مواد مخدر و سایر آسیبها.
وی افزود: درمجموع میتوان گفت اگر اقتصاد شبانه هدفمند، کنترلشده و با نظارت سازمانهای متولی امنیت و نهادهایی که تنظیمکننده روابط اجتماعی هستند، شکل بگیرد، میتواند به موضوعی مناسب و مفید تبدیل شود.
عراقچیان با اشاره به برداشتهای نادرست رایج، گفت: در افکار عمومی وقتی صحبت از مدیریت شهری میشود، ذهنها به سمت شهرداری میرود؛ اما این نگاه کاملاً اشتباه است. مدیریت شهری متشکل از دست کم 80 سازمان بزرگ و کوچک در حوزه امور شهری بوده که میتوانند مردمنهاد، دولتی یا نهادهای عمومی مانند شهرداریها باشند.
* ضرورت ایجاد ساختار متمرکز برای فعالیتهای شبانه
وی خاطرنشان کرد: بنابراین وقتی گفته میشود مدیریت شهری باید در حوزه اقتصاد شبانه فعالیت و از شهرهای مختلف کسب تجربه کند، معنی این نیست که شهرداری بهتنهایی این وظیفه را برعهده دارد؛ بلکه باید یک سازمان یا کمیته متمرکز ویژه برای فعالیتهای شبانه در شهر ایجاد شود تا همه ذینفعان و نهادهای مرتبط، بتوانند هماهنگ و همافزا عمل کنند.
به گفته این استاد دانشگاه، هدف از طرح این نکات، آمادهسازی ذهنی پیش از ورود به بحث ساماندهی اقتصاد شبانه است.
عراقچیان در ادامه سخنان خود تأکید کرد: میبایست یک کارگروه یا کمیته ویژه تشکیل شود و اعضای آن از کارکنان سازمانهایی باشند که در حوزه شبِ شهر، اقتصاد شهر و اجرای اقتصاد شبانه، فعالیت دارند؛ شاید شاخصترین و سرآمدترین این سازمانها نیروی انتظامی، شهرداری و سازمان فرهنگی- اجتماعی باشند.
وی افزود: همچنین باید از سازمانهای مالی و اشتغالزا مانند اداره کار، سازمان امور مالیاتی و نهادهایی که مباحث اجتماعی را پیگیری میکنند، در این کمیته حضور داشته باشند؛ حتی سازمانهای خبری نیز میتوانند نقش مهمی داشته باشند.
این عضو هیئت علمی دانشگاه ادامه داد: کار این کمیته باید تنظیم روابط اقتصاد شبانه میان مردم باشد، ازنظر مکانی، اجتماعی و نوع مشاغل؛ برای مثال مجمع امور صنفی باید فعالتر عمل کند و لازم است اصناف مختلف در این برنامه حضور داشته باشند. مکانها و مشاغل گوناگون باید سازماندهی شوند و در گام نخست و برای اجرای آزمایشی، از نقاط کوچک مانند یک خیابان یا یک معبر شروع شود و سپس به چند معبر گسترش یابد.
* نبود مرجع مشخص در همدان
عراقچیان با اشاره به وضعیت فعلی همدان، گفت: با توجه به اینکه هنوز چنین مرجع یا محل مشخصی برای مدیریت اقتصاد شبانه در همدان نداریم، باید عالمانهتر و آهستهتر عمل کنیم؛ اقتصاد شبانه همانقدر که میتواند مفید باشد، از منظر امنیتی، اجتماعی و دیگر موارد، میتواند آسیبهایی به شهر وارد و خطراتی ایجاد کند.
وی در پاسخ به این سؤال که یکی از مهمترین آثار اقتصاد شبانه ایجاد اشتغال برای جوانان و رونق کسبوکارهای خُرد است؛ آیا مدیریت اقتصادی شهر توانسته این فرصت را بالفعل کند یا همچنان فقط در حد شعار باقی مانده است؟ توضیح داد: وقتی از اقتصاد شبانه سخن میگوییم، اشتغالزایی مهمترین اثر آن محسوب میشود، اما اگر کلمه اقتصاد را برداریم و به جای آن بگوییم فعالیت شبانه، ممکن است فرهنگ، مهمترین اثر حرکتها و فعالیتهای شب در شهر شود.
این استاد دانشگاه افزود: بنابراین بیاییم به یک توافق برسیم؛ بهجای اقتصاد شبانه، اصطلاح فعالیتهای شبانه را بهکار ببریم. در این صورت میتوان حوزه فرهنگ را وارد کرد، اقتصاد هم جزء آن باشد، رفتارهای اجتماعی نیز نقش پیدا کنند و حتی مباحثی که در روز بهدلیل مشغلههای فراوان و مشغولیت شدید کاری امکان پرداختن به آنها وجود ندارد، در شب مطرح شوند.
* پایداری رفتار اجتماعی و تحکیم روابط انسانی
وی با بیان اینکه فعالیتهای شبانه درصورت سازماندهی و مدیریت شدن میتوانند به یک روند پایدار تبدیل شوند، گفت: در حوزه زندگی شبانه شهرها، اگر فعالیتهای شبانه بهدرستی مدیریت و ساماندهی شوند، قادر خواهند بود پایداری اجتماعی، تحکیم روابط بین افراد جامعه و رفتار اقتصادی پایدار را ایجاد کنند.
عراقچیان با بیان اینکه فعالیتهای شبانه شهر همانند یک شمشیر دولبه هستند که هم میتوانند مفید باشند و هم مضر و خطرآفرین! ابراز کرد: به همین دلیل برای فعال کردن ظرفیت شبهای شهر، ابتدا باید گروهی از کارشناسان فرهنگی، اقتصاددانان، جامعهشناسان، روانشناسان و دیگر متخصصانی که در این حوزه تجربه، مسئولیت و مطالعه دارند، تشکیل شوند و نباید شتابزده و عجولانه در این زمینه عمل کنیم.
وی درباره گامهای اولیه افزود: این گروه باید پیش از هر اقدامی، به پرسشهای اولیه در این ارتباط پاسخ دهند؛ نخست آنکه آیا فعالسازی فعالیتهای شبانه لازم هست یا خیر؟ دوم اینکه اگر لازم است، چه سرفصلها و چه اصول و جهتگیریهایی باید داشته باشد؟
عراقچیان در ادامه گفتوگو به نقد دیدگاههای رایج نسبت به اقتصاد هزینهمحور یا سرمایهمحور پرداخت و گفت: اولاً باید بگویم که این اصطلاحات از منظرهای مختلف معانی متفاوتی دارند و شخصاً خودم را زیاد درگیر این کلمات نمیکنم. واقعیت این است که در شرایط فعلی، مدیریت شهری نقش چندانی در اقتصاد شهری ندارد؛ علت، ساختار طرح جامع شهر است که توسط مدیران شهری اجرا میشود، اما تمرکز آن بر کالبد شهری است و نه بر اقتصاد شهری.
وی با اشاره به نقش کمرنگ مدیران اقتصادی در مدیریت شهری، افزود: این یک ایراد کلی است که اصولاً در ایران وجود دارد؛ مدیریت شهری و اقتصاد شهری کاملاً جدا از هم عمل میکنند.
* نگاه انسانمحور، شرط پیشرفت جامعه
این استاد دانشگاه ادامه داد: شهر مجموعهای از انسانهایی است که در آن زندگی میکنند، اگر قرار است آنها به زندگی امیدوارتر شوند، باید بهگونهای عمل کنیم که درجا نزنند. بهعبارتی جامعه احساس پیشرفت داشته باشد؛ اگر این اقدام همراه با عدالت اجتماعی انجام شود و رضایت نسبی ایجاد کند، به نظرم مناسبترین تصمیم خواهد بود.
عراقچیان در پاسخ به این پرسش که اصلیترین مشکلات مدیریت اقتصادی در شهر چیست؟ گفت: بزرگترین مشکل اقتصاد شهری، نبود یک مرجع متمرکز برای هدایت و هماهنگی فعالیتها است؛ هر صنف، دستگاه و مدیر شهری بهطور مستقل و بدون همسویی با یک برنامه کلان، عمل میکند.
وی با مثالهایی از این ناهماهنگی، افزود: کارخانهها نگاه افزایش سرمایه و تأمین اجتماعی و سازمان امور اقتصادی و دارایی هم نظری دیگر دارند.
* عملکرد جزیرهای سازمانهای اقتصادی
این استاد دانشگاه با اشاره به پراکندگی عملکردها، گفت: در شهر با وجود سازمانهای اقتصادی، معاون اقتصادی استاندار، وزارتخانهها و سازمانهای مختلف مانند صنعت، معدن و تجارت، واقعیت این است که از نگاه بیرونی و برآیند عملکرد مدیران، شهر مدیریت اقتصادی منسجمی ندارد.
به گفته وی، این نوع مدیریت با تعریف کلاسیک مدیریت شهری که شامل شهرداری و تعدادی سازمان دیگر میشود، تفاوت دارد؛ در عمل مدیریت اقتصادی شهر موفق نبوده و هر بخش راه خود را میرود. کارخانهای یک روز افتتاح میشود، سال بعد تعطیل میشود، دوباره بازسازی و دوباره تعطیل میشود. بانکها بهصورت مستقل عمل میکنند، ادارههای مختلف رویکردهای متفاوتی دارند.
عراقچیان به ارتباط مستقیم این مشکلات با بحث اقتصاد شبانه اشاره کرد و افزود: تا زمانی که ساختار مدیریت اقتصادی شهر موفق نباشد، نمیتوان تصمیمات کوچکتر موفق گرفت؛ اگر بخواهیم اقتصاد شبانه را فعال کنیم، ابتدا باید اقتصاد روزانه خوب و فعال داشته باشیم. وقتی چنین چیزی وجود ندارد، اقتصاد شبانه نیز در شهر سازماندهی و انسجام نخواهد داشت و اگر فعال شود، به بیراهه میرود و آسیبهای آن بیشتر از نبودش خواهد بود.
وی در پایان گفتوگو تأکید کرد: اجرای اقتصاد شبانه بدون حل مسائل بنیادی مدیریت اقتصادی شهر، اقدامی شتابزده و آسیبزا خواهد بود.
* همگرایی نهادها، کلید موفقیت اقتصاد شبانه همدان
پس از بررسی همهجانبه دیدگاهها، تجربههای گذشته و ظرفیتهای موجود، تصویر روشنتری از وضعیت اقتصاد شبانه در همدان ترسیم میشود. این حوزه همانطور که در گفتوگو تشریح شد، همچون شمشیری دو لبه است؛ توان اشتغالزایی، رونق گردشگری و تنوعبخشی به خدمات شهری را دارد، اما در نبود مدیریت متمرکز و هماهنگ، میتواند به بستری برای آسیبهای اجتماعی، امنیتی و اقتصادی بدل شود.
همدان برای ورود به اقتصاد شبانه، پیش از هر اقدام عملی نیازمند ایجاد زیرساختهای قانونی و تشکیل کارگروه تخصصی با حضور همه نهادهای ذیربط است. تجربههای غیر رسمی و پراکنده در معابر و نقاط گردشگری، نشان دادهاند که تقاضا و ظرفیت اولیه وجود دارد، اما ساماندهی این فعالیتها بدون یک اقتصاد روزانه فعال و موفق، نتیجهای پایدار نخواهد داشت.
کلام آخر آنکه نگاه صرفاً کالبدی به مدیریت شهری، بدون توجه به ابعاد اقتصادی و انسانی، نهتنها مانع توسعه فعالیتهای شبانه است، بلکه اعتماد و امید شهروندان را نیز تحت تأثیر قرار میدهد. درنهایت، تصمیمگیری برای اقتصاد شبانه باید با واقعبینی، مشارکت عمومی و برنامهریزی تدریجی انجام گیرد تا از فرصتی بالقوه، تهدیدی بالفعل ساخته نشود و شهر مسیر رشد متوازن را طی کند.
