در دل شهرهای شلوغ و پرتراکم ایران، فضاهایی شکل می‌گیرند که زندگی شهری را رنگین‌تر و پویا می‌کنند؛ فضاهای چندمنظوره شهری، محیط‌هایی هستند که تجاری، فرهنگی، تفریحی و اجتماعی را گرد هم می‌آورند و نه‌تنها نیازهای روزمره شهروندان را برآورده می‌کنند، بلکه تعاملات اجتماعی را افزایش داده است.
در عصر حاضر، شهرها دیگر تنها محل سکونت و فعالیت اقتصادی نیستند، بلکه فضاهایی پیچیده و زنده هستند که هم‌زمان باید نیازهای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و تفریحی شهروندان را پاسخ دهند؛ در چنین شرایطی، مفهوم فضاهای چندمنظوره شهری به‌عنوان راهکاری نوین در طراحی شهرها شکل گرفته است، فضاهایی که ترکیبی از کاربری‌های تجاری، فرهنگی، تفریحی و اجتماعی را در یک محیط یکپارچه گردهم می‌آورند.
این فضاها نه‌تنها به بهینه‌سازی استفاده از زمین کمک می‌کنند، بلکه امکان افزایش تعاملات اجتماعی، ارتقای کیفیت زندگی شهری و تقویت حس تعلق شهروندان به محیط اطراف را فراهم می‌آورند.
در ایران، کلان‌شهرهایی همچون تهران، مشهد، شیراز و اصفهان با چالش‌های متعددی روبه‌رو هستند؛ از تراکم جمعیت و کمبود فضاهای عمومی گرفته تا مشکلات حمل و نقل و آلودگی محیطی، این شرایط، ایجاد فضاهایی که بتوانند چند کاربری را در یک محیط فراهم کنند، بیش از پیش ضروری شده است، فضاهای چندمنظوره با ترکیب خدمات تجاری، فرهنگی، آموزشی و تفریحی، می‌توانند به کاهش نیاز به توسعه افقی شهر، صرفه‌جویی در منابع و بهینه‌سازی دسترسی شهروندان کمک کنند.
این فضاها نقش مهمی در توسعه اقتصادی دارند. ترکیب کاربری‌ها، افزایش حضور مردم در محیط‌های شهری را به همراه دارد که به رونق کسب و کارهای محلی و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید منجر می‌شود. علاوه بر آن، فضاهای چندمنظوره با طراحی مناسب می‌توانند موجب کاهش ترافیک و استفاده بهینه از حمل‌و‌نقل عمومی شوند؛ چراکه افراد می‌توانند نیازهای مختلف خود را در یک مکان برطرف کنند و نیازی به سفرهای طولانی در سطح شهر نخواهند داشت.
در چند سال اخیر، برخی شهرهای ایران اقدام به ایجاد فضاهای چندمنظوره موفق کرده‌اند که می‌توانند الگوی سایر شهرها باشند؛ اصفهان با تاریخ و فرهنگ غنی خود، در سال‌های اخیر توجه ویژه‌ای به طراحی فضاهای چندمنظوره داشته است. در این شهر، پروژه‌هایی همچون محوطه چندمنظوره صمدیه لباف و مجتمع چندمنظوره محله جاوان نمونه‌هایی از تلاش برای ایجاد فضاهای شهری پویا هستند. این فضاها با ارائه خدمات تفریحی، آموزشی و فرهنگی، امکان بهره‌مندی گروه‌های مختلف سنی، زنان، کودکان و حتی معلولان را فراهم کرده‌اند.
طراحی این فضاها در اصفهان با رویکرد یکپارچگی و انعطاف‌پذیری انجام شده است؛ به‌عنوان مثال یک سالن می‌تواند در ساعات مشخص به کلاس‌های آموزشی اختصاص یابد و در دیگر ساعات به نمایشگاه‌های فرهنگی یا کنسرت‌های کوچک تبدیل شود. این انعطاف‌پذیری موجب می‌شود تا بیشترین استفاده ممکن از فضا صورت گیرد و محیط شهری همیشه پرجنب و جوش و پویا باشد.
فضاهای چندمنظوره نه‌تنها عملکرد اقتصادی دارند، بلکه نقش اجتماعی و فرهنگی بسیار مهمی ایفا می‌کنند. این فضاها محیطی برای تعامل شهروندان فراهم می‌آورند و حس تعلق به جامعه و مشارکت در فعالیت‌های شهری را افزایش می‌دهند، مطالعات شهری نشان می‌دهند که حضور در فضاهای عمومی چندمنظوره موجب ارتقای روحیه شهروندان، کاهش احساس انزوا و تقویت پیوندهای اجتماعی می‌شود.
*لزوم طراحی فضاهای چندمنظوره برای مدیریت بحران
دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری می‌گوید: برای دستیابی به شهری ایمن و امن، لازم است طراحی فضاهای شهری به گونه‌ای باشد که در شرایط بحرانی، مدیران و شهروندان دچار دشواری‌های مضاعف نشوند.
کاظم برهانی، می‌افزاید: این نوع فضاها و کاربری‌های زمین در مدیریت بحران به‌عنوان فضاها و کاربری‌های زمین چندمنظوره شناخته می‌شوند که در شرایط عادی کاربری شهری تعریف شده معمول را دارند و در شرایط بحران به‌عنوان پناهگاه اضطراری مدنظر قرار می‌گیرند.
وی ادامه می‌دهد: پناهگاه‌های اضطراری مبتنی بر فضاهای چندمنظوره، یکی از اجزای اصلی مدیریت بحران است که با اهداف مختلف، انتقال افراد از مکان‌های در معرض خطر یا آسیب‌دیده به مناطق امن را میسر می‌کند.
وی با اشاره با مؤلفه‌های اصلی فضاهای چندمنظوره تصریح می‌کند: تأمین فضاهای مناسب برای استقرار یا اسکان پناه‌جویان، تعبیه مسیرهای امن، هشدار و اطلاع‌رسانی از احتمال وقوع خطر، برنامه‌ریزی انتقال، بازگشت و پشتیبانی که برحسب ابعاد و دامنه خطر تعریف می‌شوند، ازجمله مؤلفه‌های فضاهای چندمنظوره است.
این برنامه‌ریز شهری خاطرنشان می‌کند: ایجاد و ساخت کاربری‌های چندمنظوره و توجه به این کاربری‌ها در طرح‌های توسعه و عمران شهری، به مدیریت بهینه بحران، ایجاد سازوکارهایی برای امنیت شهروندان و توسعه پایدار شهری کمک می‌کند.
در عصر حاضر، طراحی فضاهای چندمنظوره در شهرها به‌عنوان یک نیاز ضروری برای پاسخگویی به چالش‌های موجود مطرح می‌شود؛ این فضاها علاوه بر بهینه‌سازی استفاده از منابع و زمین، به تقویت تعاملات اجتماعی و ارتقای کیفیت زندگی کمک می‌کنند.
با توجه به تجربیات موفق شهرهایی همچون اصفهان در ایجاد این فضاها، می‌توان امید داشت که الگوهای موفقی برای دیگر کلان‌شهرها شکل گیرد، به‌ویژه با توجه به اهمیت این فضاها در مدیریت بحران، ضروری است که نهادهای مختلف با همکاری یکدیگر، ویژگی‌های لازم را برای طراحی و اجرای این پروژه‌ها در نظر داشته باشند تا به توسعه پایدار و امنیت شهری دست پیدا کنند.