سپهرغرب، گروه زیست‌بوم: آلودگی هوا و رسیدن آن به سطوح بحرانی پدیده‌ای نگران‌کننده است که سلامت شهروندان را به خطر می‌اندازد. به همین علت جامعه جهانی درتلاش برای مبارزه با این پدیده از طریق اجرای راهکارهای بلندمدت و مقابله در موقعیت‌های فوق‌العاده است.

این‌روزها شهر تهران همچون سال‌های گذشته با افزایش سطح آلودگی هوا مواجه شده است. این پدیده بحرانی در سال‌های اخیر و در اوج تابستان و بسیاری از روزهای پاییز و زمستان پایتخت ایران را درگیر می‌کند؛ به همین منظور در گزارشی به موضوع آلودگی هوا و راهکارهای پیشگیری از آن از جنبه علمی می‌پردازیم.

آلودگی هوا و یا آلودگی جوی اصطلاحی است که تمام عوامل فیزیکی، شیمیایی و زیستی را دربرمی‌گیرد و ویژگی‌های طبیعی جو (اتمسفر) را تغییر می‌دهد.

      مهم‌ترین آلاینده‌های جوی:

* منوکسید کربن (CO)

* اکسید نیتروژن (Nox)

* اکسید گوگرد (SOx)

* هیدروکربورها (CxHy)

* ذرات معلق (PTS)

* ازون (PTS)

برای تمام این مواد به‌استثنای هیدروکربورها یک‌سری مقررات وجود دارد که محدودیت‌هایی را برای استانداردسازی «کیفیت هوا» ارائه می‌کنند. این محدودیت‌ها با شرایط سلامت انطباق دارند و درصورتی ‌که شاخص‌های این مواد از سطح استانداردها فراتر رود، این آلاینده‌ها می‌توانند به‌شدت سلامت عمومی را در معرض خطر قرار دهند.

      منابع انتشار آلاینده‌ها:

* خدمات حمل‌ونقل عمومی

* نیروگاه‌های ترموالکتریک

* صنایع

* مصارف خانگی

* کشاورزی و شیلات

کشاورزی و شیلات مهم‌ترین منابع انتشار منوکسیدکربن، هیدروکربورها، اکسید نیتروژن و ذرات معلق هستند؛ درحالی که صنایع و نیروگاه‌های ترموالکتریک مسئولان اصلی انتشار دی‌اکسید گوگرد به‌شمار می‌روند. زمانی که این مواد در اتمسفر منتشر می‌شوند، مواد سمی با جریان هوا به مناطق دورتر و حداکثر تا فاصله هزار کیلومتر می‌روند.

      فلزات سنگین

فلزات سنگین نیز از دیگر مواد سمی هستند که می‌توانند به‌شدت منجر به آلوده شدن هوا شوند. این فلزات عبارت‌اند از: کادمیم (Cd)، سرب (Pb) و جیوه (Hg).

    آلودگی هوا در مراکز شهری

بی‌شک ترافیک وسایل نقلیه موتوری و سامانه‌های گرمایشی خانگی بزرگ‌ترین عوامل آلودگی هوا در شهرها به‌شمار می‌روند. به‌خصوص وسایل نقلیه به‌سبب سطح بالای انتشار مواد آلاینده؛ آن‌ها در محیط‌های با ترافیک سنگین نقش مرکزی در وضعیت نامناسب هوای شهرهای بزرگ ایفا می‌کنند.

به‌ویژه در دوره زمستان به‌دلیل پدیده‌های وارونگی گرمایی که موجب می‌شود هوای سرد در سطوح پایین انباشته شده و مانع رقیق شدن گازهای سمی شود، ترافیک سنگین می‌تواند کیفیت هوا را به‌شدت در معرض خطر قرار دهد.

سطح آلودگی هوا در مراکز شهری می‌تواند هم با نوسانات فصلی و هم با نوسانات روزانه مورد بررسی قرار گیرد. برای مثال SO2 با گرمای ساختمان‌ها ارتباط دارد، از آنجا که حداکثر اوج استفاده از سامانه‌های گرمایشی در دوره زمستان است، بنابراین سطح این گاز در اتمسفر طی فصل زمستان افزایش می‌یابد، درحالی که اوزن با «مه دود فتوشیمیایی» ارتباط دارد و بنابراین تمرکز این گاز در فصل تابستان و در ساعات میانی روز به حداکثر میزان خود می‌رسد.

این درحالی است که گازهای منوکسید کربن و منوکسید نیتروژن با اوج مصرف فصلی ارتباطی ندارند، بلکه به تغییرات روزانه وابسته‌اند که یکی از مهم‌ترین دلایل این تغییرات روزانه، سطح ترافیک وسایل نقلیه در ساعات مختلف روز است.

      اثرات آلودگی هوا بر روی سلامت شهروندان

نتایج نامطلوب آلودگی هوا بر روی سلامت شهروندان پس از چند موردی که در نیمه نخست قرن گذشته به ثبت رسیدند، به‌شدت مورد ملاحظه قرار گرفتند. از این موارد می‌تواند به آلودگی بسیار وخیم سال 1952 لندن اشاره کرد که در ادامه آن بیش از چهار هزار مورد مرگ و بیش از دو هزار مورد بستری در بیمارستان به‌دلیل بیماری‌های دستگاه تنفسی به ثبت رسید.

در این آلودگی بزرگ ذرات گردوغبار و اکسید گوگرد مهم‌ترین مواد آلاینده بودند، اما امروز تمرکز این مواد در جو بسیار پایین آماده است که این مواد همچنان می‌توانند برای سلامت جمعیت نگران‌کننده باشند.

در دو فصل تابستان و زمستان گازهایی که از اگزوز خودروها منتشر می‌شوند (منوکسید کربن، دی‌اکسید نیتروژن، سرب، بنزن، ذرات گردوغباری که از خودروها روی آسفالت را می‌پوشانند)، همراه با آلاینده‌هایی که از رسوبات صنعتی تولید می‌شوند، به‌شدت سلامت عمومی را به خطر می‌اندازند.

کودکان، سالمندان، بیماران قلبی، بیماران تنفسی و زنان باردار در معرض خطر قرار می‌گیرند و بنابراین در روزهایی که سطح مواد آلاینده جوی از استاندارد بالاتر می‌رود، باید از تردد در مراکز شهری خودداری کنند.

مشکل آلودگی باید و می‌تواند از طریق سیاست‌های درست حمل‌ونقل حل شود. برای مثال با سرمایه‌گذاری‌های صحیح در بخش حمل‌ونقل عمومی می‌توان به‌طور کامل از تردد خودروهای شخصی در طول روز برای رفتن به محل کار جلوگیری کرد؛ از دیگر راهکارهایی که می‌توانند از آلودگی هوا در روزهای بحرانی بکاهند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

* 1- اجتناب از سفرهای غیر ضروری در طول روزها و ساعات پُرترافیک

* 2- انتخاب مسیرهای با حداقل سطح ترافیک به‌طوری که حرکت در مسیر مورد نظر روان باشد

* 3- انتخاب مسیرهایی که از میان پارک‌ها و باغ‌های عمومی عبور می‌کند و رسیدن به مقصد به‌صورت پیاده و یا سوار بر دوچرخه

* 4- اجتناب از فعالیت‌های ورزشی (برای مثال دویدن) در مناطق با ترافیک سنگین

* 5- اجتناب از بردن کودکان کم‌سن به‌ویژه پیاده یا با کالسکه در خیابان‌هایی که ترافیک سنگین است

* 6- خاموش کردن موتور خودرو و بالا کشیدن شیشه پنجره‌ها در زمانی که خیابان در اثر ترافیک سنگین مسدود شده است

* 7- اجتناب از خروج از منزل در ساعات بحرانی (12 تا 17) به‌ویژه برای افراد دارای فاکتورهای خطر