سپهرغرب، گروه شهر: طراحی و جانمایی المان‌های شهری نقش مهمی در ارتقای کیفیت محیط و فضاهای شهری دارد.

المان‌ها و مونومان‌های شهر جزء عناصر مهم فضاهای شهری محسوب می‌شود و تعیین کننده نوع ادراک شهروندان نسبت به محیط شهری است. استفاده از المان‌ها در شهرهای ما سابقه تاریخی دارد و برخی از آنها تا حدی منحصر به فرد است که یک شهر را با نام آن می‌شناسند. نحوه طراحی المان‌ها بسته به فرهنگ، رویدادها و خصوصیات اجتماعی و ویژگی‌های بافت شهری هر شهر متفاوت است، اما استاندارها و ضوابطی کلی نیز برای جانمایی و طراحی این نشانه‌های شهری در نظر گرفته می‌شود که میزان اثرگذاری آنها در فضاهای شهری را بیشتر می‌کند. اهمیت وجود المان‌های شهری، جانمایی آنها و راهکارها به منظور افزایش اثرگذاری این نشانه‌های شهری و جانمایی آنها در ورودی‌های شهر از جمله مباحثی بود که با "حسن سجادزاده" دکترای طراحی شهری در یک گفت و گو بررسی کردیم که در ادامه می‌خوانید:

 اهمیت وجود المان‌های شهری چیست؟

بحث المان‌ها به حوزه سیما و منظر یک شهر مربوط می‌شود. سابقه استفاده از المان را بیشتر می‌توان در الگوهای تاریخی شهرسازی اروپایی دید. البته المان‌ها در بناهای مذهبی، بناهای آرامگاهی و نشانه‌های شهری شهرهای ما وجود داشته و یکی از اجزا و عناصر تشخیص بخشی و هویت بخشی به ساختار شهر است. این المان‌ها نشانه‌هایی است که به واسطه آن شهر را می‌شناسیم و هویت شهر را درک می‌کنیم به طور مثال زمانی که ما از شهر تهران صحبت می‌کنیم، خود به خود برج آزادی تهران در ذهن ما مجسم می‌شود. تصویر ذهنی و خوانشی که شهروندان نسبت به محیط و شهر دارند، به واسطه این المان‌ها شناسایی می‌شود.

 جانمایی این نشانه‌های شهری با چه مشکلاتی روبرو است؟

متأسفانه کج سلیقگی خاصی در جانمایی و مکان‌یابی المان‌های شهرهای ما وجود دارد و همین امر موجب شده نصب این المان‌ها نه تنها به تقویت خوانش فضاهای شهری کمک نکند بلکه به عنوان یک چالش در تصویر ذهنی شهروندان و بار خاطرات جمعی آنان نسبت به محیط شهری اضافه شود. فقدان مطالعات جامع مکان‌یابی عناصر شهری از جمله المان‌ها، طراحی نکردن مناسب المان‌ها و از همه بدتر تقلید ساختار طراحی المان‌ها، خوانش فضاهای شهری را تحت تأثیر قرار می‌دهد و احساس علاقه و دلبستگی به فضا و محیط شهری کم و کمتر شود.

 راهکار رفع این مشکلات چیست؟

نیاز است برای هر شهری سند جامع سیما و منظر تنظیم شود تا بتوان در این سند، در ارتباط با جانمایی‌ها، نحوه طراحی المان‌ها و هویت آن شهر تصمیم گیری کرد و ضوابط مشخصی را در نظر گرفت. بسیار مهم است که هویت المان طراحی شده متعلق به شهر باشد، در طراحی المان از مصالح بومی متعلق به شهر استفاده شده و در محل مناسبی نصب شود. در این صورت است که تصاویر ذهنی ماندگاری از زوایای مختلف المان در ذهن شهروندان و حتی گردشگران به عنوان یک نشانه ثبت می‌شود. نوع تصویری که برخی المان‌ها، حداقل به لحاظ کالبدی در ذهن مخاطب ایجاد می‌کنند، بسیار ماندگار است و نشان از دقت در طراحی ساختار آن دارد بنابراین نیاز است در مبحث المان‌های شهری بازنگری جدی انجام شود.

 مکان‌یابی المان‌ها به چه نحو باید باشد؟

جانمایی، مهمترین مؤلفه در ارتقای کیفیت نشانه‌های شهری از جمله المان‌های شهری است. جانمایی به نحوه مواجه انسان با فضاهای شهری مربوط می‌شود. باید توجه داشت که شهروندان ما هر کدام از فضاهای شهری را با کدام سرعت، سرعت سواره یا سرعت پیاده، درک می‌کنند. برخی مواقع زمانی که با وسیله نقلیه در مسیری حرکت می‌کنیم که حرکت سواره بر حرکت پیاده غلبه دارد، درک ما از نحوه طراحی المان و جزئیات آن متفاوت از زمانی است که در مسیری پیاده در حال حرکت هستیم. در بحث میدان‌های شهری که عموماً به صورت چهارراه یا به صورت میدان موازی است، نوع المان بسته به اینکه میدان یا فضا به صورت چهارراهی یا به صورت خطی طراحی شده است، متفاوت است زیرا در فضای چهارراهی نوع درک افراد از فضا متفاوت می‌شود و به تبع آن نوع حجم، الگو و فرم المان‎‌ها نیز در این فضاهای شهری قطعاً متفاوت خواهد بود. در مسیرهای خطی که عموماً ممکن است مسیر سواره باشد نیز نیاز است از المان‌های صفحه‌ای استفاده شود زیرا در این فضاها ادراک فرد به صورت نقطه‌ای است. بسته به اینکه ادراک شهروندان از المان‌ها، نقطه‌ای یا چند نقطه‌ای باشد، مکان المان‌ها متفاوت خواهد بود. الگوی جانمایی و ویژگی‌های طراحی مونومان و المان در بافت‌های شهری از جمله بافت‌های جدید و بافت‌های تاریخی متفاوت است و نیاز است معیارهایی برای طراحی المان و مونومان مورد نظر در نظر گرفته شود تا برای همه اقشار جامعه شهری از نظر روانشناسی محیط قابل درک و خوانش باشد.

 اهمیت نصب المان‌ها در ورودی‌های شهر چیست؟

بحث المان‌ها و ترکیب آن با ورودی‌های شهر حائز اهمیت است، ممکن است ورودی شهر یک مجموعه باشد. در گذشته آستان‌ها یا دوازه‌های شهری را داشتیم که علاوه بر اینکه نقش یک المان را بازی می‌کردند یک مجموعه عملکردی نیز بودند. در شهرهای قدیم دروازه‌ها در دو طرف شهر بودند و در امتداد دروازه‌ها، مسیر بازارهای قدیمی بود. از جمله مکان‌های تأثیرگذار در درک المان‌ها و مونومان‌ها و بیان هویت شهر، آستان‌ها یا دروازه‌های شهری هستند. ویژگی‌های آن‌ها، فاصله از شهر و نوع معماری و فرم طراحی آنها باید قاعدتاً برگرفته از تاریخ و هویت فرهنگی شهر باشد.