حضور زنان در مساجد به لحاظ کیفی و کمی یکی از موضوع‌های چالش‌برانگیز در این حوزه به‌شمار می‌آید، عده‌ای با استناد به برخی از احکام وارده درباره چگونگی حضور زنان در مسجد برای شرکت در اقامه نماز جماعت و دیگر فعالیت‌های مذهبی، بهترین مکان عبادت زنان را در پستوهای خانه می‌دانند.
عده‌ای دیگر نیز با تمسک به بعضی روایات و احادیث و نیز شیوه رفتاری پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و ائمه اطهار (علیهم‌السلام) حضور زنان در مسجد را نه‌‌تنها بدون اشکال بلکه مستحب و ضروری می‌دانند.
این در حالی است که از صدر اسلام مساجد همواره مرکز رشد، آموزش‌های اخلاقی و معنوی و مکانی عمومی‌‌ برای بحث در خصوص دغدغه‌های مسلمانان و نشان دادن واکنش به اموری بود‌ه‌ که جوامع مسلمان را تهدید می‌کند؛ در بسیاری از جوامع اسلامی مساجد صرفاً مکانی برای عبادت نیست بلکه نمادی برای بسط علم است و زنان در بسیاری از کشور‌های اسلامی‌ به‌عنوان واعظ، مدرس و مفسر متون مذهبی برای اسلام تبلیغ می‌کنند و نمونه‌های تاریخی و اسلامی از حضور زنان در مساجد و مشارکت آن‌ها در امور مختلف وجود دارد که نقش آن‌ها را در این جایگاه به‌خوبی به تصویر می‌کشد.
بر این اساس در حال حاضر برخی مساجد فضا و تمهیداتی برای شرکت زنان در مراسم مختلف در نظر می‌گیرند و زنان توانمند و دارای معلومات، زنان دیگر را آموزش می‌دهند؛ برنامه‌های آموزشی ارائه‌شده در برخی مساجد آن‌ها را در حرکت به‌سوی دانش و آگاهی کمک می‌کند و به این موضوع واقف هستیم، زمانی ‌که زنان در این مکان مقدس حاضر باشند، فرزندان آن‌ها نیز به حضور در این فضا ترغیب شده و این مهم قابل تأکید است که آموزش نسل‌های بعدی در دستان زنانی قدرتمند خواهد بود.
اما متأسفانه امروزه شاهد آن هستیم آن‌گونه که باید به اهمیت نقش زن در مساجد پرداخته نشده و این امر در عمل با نادیده گرفتن نظرات و وجود زنان در تصمیم‌گیری‌های مساجد و برنامه‌ریزی‌ها تا اختصاص موقعیت مکانی نامناسب‌تر نسبت به جایگاه مردان دیده می‌شود بنابراین این گونه نحوه برخورد با حضور زنان در مساجد کشور، ما را برآن داشت تا با اطلاعات جامع‌تر، دلایل و مستندات بیشتری از حضور کمی و کیفی زنان در مساجد را با هدف تبیین بیشتر مورد بررسی قرار دهیم.
پس برآن شدیم تا گفت‌و‌گویی را با حجت‌الاسلام مهدی جوادی؛ استاد حوزه و دانشگاه و مهدی صلواتیان؛ دبیر شورای عالی مساجد استان ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه در بدو امر در خصوص جایگاه زنان در مساجد نیازمند تحلیل وضع موجود هستیم، گفت: نخست اینکه از نظر کمی نسبت به سرانه جمعیتی با کمبود مسجد در استان مواجهیم.
حجت‌الاسلام مهدی جوادی ادامه داد: علاوه بر این تعداد مساجد فعال استان نسبت به مساجد موجود بسیار کمتر است یعنی در حال حاضر از هزار و 830 مسجد در استان شاید بتوان حدود 500 تا 600 مسجد را به‌صورت جدی فعال قلمداد کرد و مابقی اغلب نیمه‌فعال هستند که یا امام جماعت دائم نداشته و یا اینکه درب آن‌جا باز است اما جمعیتی حاضر نمی‌شوند و غیره.
وی با اشاره به اینکه این تعداد مسجد فعال نیز به نسبت پوشش جمعیتی، متأسفانه در بیشتر موارد دارای جنسیت مردانه هستند یعنی سیستم پذیرش معمولاً به گونه‌ای است که مردها راحت‌تر در آن مجموعه فعالیت می‌کنند تا زنان که این مهم را باید یک آسیب جدی قلمداد کرد، گفت: در حالی که در جامعه نسبت کمی جمیعت به نفع زنان بوده و جامعه ما به لحاظ جمعیتی زن‌محور است پس با ضمیمه کردن این موضوع به موارد عنوان‌شده، درخصوص کمبود مسجد نسبت به سرانه جمعیتی و مردمحور بودن آن به لحاظ فعالیت راحت‌تر می‌توان گفت کارآمدی مساجد ناظر بر حجم کمی جنیستی حداقلی است یعنی کارآمدی آن برای جنس زن حداقلی و حدود 20 تا 25 درصد است.
این استاد حوزه افزود: علاوه بر این باید درنظر گرفت که برای دختران جوان و کودک که درصد بیشتری از قشر جمعیتی زنان را تشکیل می‌دهند نیز در مساجد عمدتاً زمینه فعالیت یافت نمی‌شود.
حجت‌الاسلام جوادی با تأکید بر اینکه عدد و ارقام ارائه‌شده در بالا خود بیانگر میزان بهره‌وری 15 تا 20 درصدی مساجد برای بانوان و دختران در رده سنی بین 10 تا 25 است، اظهار کرد: بر این اساس می‌توان گفت قطعاً در حال حاضر فضا برای حضور بانوان به‌منظور کارهای عبادی نیز کافی نیست.
وی با اشاره به اینکه برای تحلیل وضعیت مطلوب جایگاه زنان در مساجد باید بگویم این مکان‌های مقدس در محلات به‌گونه‌ای فعال باشند که بتوانند زن را در محله و خانواده به مادری معراج‌پرور بدل کند گفت: لازمه تحقق این موضوع حضور فیزیکی مستمر زنان محله به شکل‌های مختلف در این مکان‌های فرهنگی است آن‌هم نه صرفاً در بازه زمانی نمازهای سه‌گانه، بلکه مساجد ما باید بتوانند در 24 ساعت خدمات ارائه دهند.
این کارشناس فرهنگی خاطرنشان کرد: این خدمات یا به‌صورت مستقیم در درون مسجد باید ارائه شود و یا اینکه مدیریت خدمات در درون محله‌ای باشد که از مسجد سرچشمه می‌گیرد.
حجت‌الاسلام جوادی با بیان اینکه یقیناً بانوان به‌دلیل محدودیتی که دارند شاید نتوانند تماماً در مساجد حاضر شوند، تصریح کرد: پس خدمات زن‌محور، باید درون محله و منازلی که پیرامون مسجد فعالیت می‌کنند، تقسیم شود.
وی با بیان اینکه مقدمه و پیش‌نیاز این وضع مطلوب آن است که ما در این زمینه امام جماعت متخصص تربیت کنیم گفت: متأسفانه در این زمینه با رویکرد و شرایط موجود نمی‌توان امید داشت که جامعه ما از امام جماعت پر باشد یعنی نه می‌توانیم به حوزه علمیه به‌عنوان مرکز تخصصی امام جماعت‌پرور نگاه کنیم و نه سازمان تبلیغات و نه کارگروه‌های مختلف.
این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه بنا به آنچه گفته شد در حال حاضر با دو مسئله جدی روبه‌رو هستیم، نخست آنکه مدیریت مساجد، کیفی و تمام‌عیار نیست، دوم اینکه وضعیت کمی و فیزیکی این فضای معنوی پویایی لازم را ندارد به همین دلیل انتظار اینکه بتوانیم زنان را در محلات از طریق مساجد پوشش دهیم فعلاً غیرمنطقی و غیرواقعی است، اذعان کرد: تلاش اصلی باید به این سمت و سو سوق پیدا کند که ما یک مطالبه جدی از متولیان اصلی مساجد که قریب به 25 ارگان هستند داشته باشیم حال‌ آنکه در عدم هماهنگی و همفکری بین این دستگاه‌ها شاهد چندگانگی هستیم که این موضوع پاسخگوی مدیریت مسجد نیست.
حجت‌الاسلام جوادی با بیان اینکه به همین دلیل یکی از اصلی‌ترین دلایل تشکیل شورای امور مساجد در استان‌ها، ایجاد همفکری و هم‌پوشانی فعالیت‌های موجود و در مرحله بعد هدایت فعالیت‌های پیش روی در این مکان‌های فرهنگی و معنوی بوده است، خاطرنشان کرد: با این وجود متأسفانه این شورا خود از پشتیبانی لازم برخوردار نیست وتا زمانی که شاهد تقویت این پشتیبانی و رفع موانع عنوان‌شده نباشیم فعلاً نمی‌توانیم ادعا کنیم که جامعه ما به سمت آن رفته که مساجد بتوانند بالندگی زنان را رقم بزنند.
وی افزود: در گام نخست برای تحقق این مسئله باید به سمت مساجدی رفت که از 100 درصد کارایی خود نسبت به سایرین بیشترین کارامدی را ارائه می‌دهند.
این فعال فرهنگی با اشاره به اینکه این کارآمدی حداکثری می‌تواند به‌عنوان یک الگو برای مساجد دیگر تلقی شود افزود: علاوه بر این زمینه،حمایت جدی از مساجدی که نسبتاً به مساجد تراز اصلی نزدیک‌تر هستند را ایجاد کرده و درعین حال انگیزه را برای دیگران به‌منظور پیشگام شدن در این فضا فراهم می‌کند.
دبیر شورای عالی امور مساجد استان همدان با بیان اینکه این شورا به پیشنهاد نماینده ولی فقیه در استان با حضور دستگاه‌های مرتبط با امور مساجد و نیز تعدادی از افراد فعال در این بخش تشکیل شده گفت: رئیس ائمه جمعه استان نیز در کنار این مجموعه ایفای نقش می‌کند.
مهدی صلواتیان با بیان اینکه این شورا تقریباً دارای 17 عضو حقیقی و حقوقی است، تصریح کرد: با نظر این شورا رئیس امور مساجد استان انتخاب شد و پس از معرفی به نماینده ولی فقیه در استان، طبق اساسنامه این شورا، انتخاب امام جماعت‌ها، هیئت امنای مساجد و حتی خادمان دارای ساختار و سندی مجزا است.
وی با تأکید بر اینکه در همه حوزه‌های عنوان‌شده برنامه خاصی برای کل مساجد تعریف‌ شده تشریح کرد: ارائه آموزش‌های لازم در راستای ارتقای علمی، فرهنگی معنوی ائمه جماعت، هیئت‌امناها و خادمان ازجمله این برنامه‌ها است.
دبیر شورای عالی امور مساجد استان همدان افزود: در این بین از ظرفیت پایگاه‌های مقاومت و کانون‌های فرهنگی، هنری و هیئت‌های حسینی نیز استفاده می‌شود.
صلواتیان با بیان اینکه هیئت امنای مساجد دارای سه عضو حقوقی است تشریح کرد: این سه فرد امام جماعت و دو فرد حقوقی دیگر از بین هیئت‌های حسینی، کانون فرهنگی و پایگاه مقاومت بنا به فعالیت بیشتر را شامل می‌شود.
وی با بیان اینکه چهار نفر دیگر عضو هیئت امنای مساجد در رأی‌گیری و از طریق مشارکت مردم انتخاب می‌شوند اذعان کرد: برای انتخاب افراد رنج سنی زیر 60 سال در نظر گرفته شده است.
دبیر شورای عالی امور مساجد استان همدان با اشاره به اینکه هدف از رویکرد جدید در مرحله نخست جذب نیروی جوان در مساجد و تصمیم‌سازی‌ها است تشریح کرد: از طرفی به‌دنبال آن هستیم تا بتوانیم از ظرفیت خواهران و برداران به طورکامل استفاده کنیم.
صلواتیان ادامه داد: اولویت تشکیل و فعالیت‌هایحسینی در بدو امر مساجد بوده و بعد منازل تصریح کرد: درواقع به‌دنبال آن هستیم تا در این هیئت از عالِم و مداح آگاه بهره‌مند شویم تا شور و شعور باهم در این عرصه‌ها نمود پیدا کند.
وی با بیان اینکه استفاده از ظرفیت جوانان در مساجد به توصیه نماینده ولی فقیه در استان در دستور کار شورای عالی امور مساجد است تشریح کرد: در این راستا کانون‌ها و پایگاه‌های مقاومتی که دارای فضاهای فرهنگی و ورزشی هستند به‌عنوان یک ظرفیت مورد استفاده قرار گیرند.
این مسئول با بیان اینکه بستر برای حضور بانوان در هیئت امنای مساجد فراهم شده است، تصریح کرد: از سوی دیگر برای تقویت این حضور به‌دنبال آن هستیم که روضه‌های خانگی را که به‌دلیل بیمارها امکان برگزاری در منازل را ندارند به سمت برگزاری در مساجد سوق دهیم.
صلواتیان با بیان اینکه برگزاری جلسات بصیرت‌افزایی و نیز انجام کارهای فرهنگی و هنری برای دختران نوجوان در مساجد از دیگر برنامه‌هایی است که در مساجد دنبال می‌کنیم تصریح کرد: از سوی دیگر همسان‌سازی قسمت خواهران و برداران در حال حاضر در بسیاری از مساجد آغاز و حتی انجام شده است.
وی با بیان اینکه در عرصه برنامه‌ریزی برای اردو‌های فرهنگی نیز بانوان نقش مؤثری را در مساجد خواهند داشت، تصریح کرد: در عرصه تقویت بنیان خانواده در بسیاری از مساجد شاهد برگزاری مراسم عقد با رویکرد مذهبی و سنتی ازدواج در اسلام بوده و هستیم.
وی ادامه داد: علاوه بر این با پایگاه‌های مقاومت و کانون‌های فرهنگی رایزنی‌هایی انجام شده که بتواند جلسات و کلاس‌های بانوان را در حسینیه مساجد برگزار کنند افزود: برگزاری کلاس‌های توجیهی به‌صورت جهاد تبیین بسته به نیاز روز از دیگر فضاهایی است که در مساجد برای تقویت حضور و فعالیت بانوان پیش‌بینی شده است.

طاهره ترابی مهوش