طبق آمار منتشرشده از سوی مرکز ملی مطالعات، پایش و بهبود محیط کسب‌وکار حدود 20 میلیون نفر از جمعیت کشور را افراد خانه‌داری تشکیل می‌دهند و نیمی از آن‌ها جوانان 20 تا 39 ساله‌ای هستند که ممکن است به‌دلیل نبود فرصت‌های شغلی، از جمعیت فعال اقتصادی خارج شده باشند؛ این درحالی است که توسعه مشاغل خانگی می‌تواند دروازه ورود این افراد به بازار کار باشد.
زنان سرپرست خانوار، فارغ‌التحصیلان دارای مهارت، فاقد سرمایه و همچنین کسانی که مشکلات جسمی و حرکتی دارند، می‌توانند به جمعیت شاغل بپیوندند و در اقتصاد کشور ایفای نقش کنند. بر این اساس، قانون‌گذار نیز سامان‌دهی و حمایت از کسب‌وکارهای خانگی را در مجموعه قوانین کشور پیش‌بینی کرده تا جمعیت غیر فعال، زنان خانه‌دار و سایر افرادی که به دلایل گوناگون امکان حضور فیزیکی در محیط کاری را ندارند، به بازار کار بیاورد. حال آنکه مشاغل یا کسب‌وکار خانگی به آن‌دسته از فعالیت‌هایی گفته می‌شود که در فضای مسکونی در قالب یک طرح کسب‌وکار بدون مزاحمت و ایجاد اخلال در آرامش واحد‌های مسکونی هم‌جوار، شکل گرفته و منجر به تولید خدمت یا کالای قابل عرضه به بازار خارج از محیط مسکونی می‌شود. حال مسئله این است که هرساله مقامات دولتی و به‌خصوص وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی با اعلام آمار و ارقام ادعاهای محکمی مبنی بر اشتغال‌زایی انبوه در این بخش را مطرح کرده‌اند. با وجود این، انتشار آمار رسمی عملکرد مشاغل خانگی خود گویای میزان اندک موفقیت این طرح است. بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع به‌ویژه برای زنان، بر آن شدیم تا با فرشاد پرویزیان، نایب‌رئیس انجمن اقتصاد ایران، فعال رسانه و مدرس دانشگاه گفت‌وگویی را ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
این استاد دانشگاه با بیان اینکه در بحث مشاغل خانگی نخستین موضوع به این مهم باز‌می‌گردد که برداشت چندان درستی از این‌گونه مشاغل نسبت به سایر کشورهایی که در این زمینه موفق عمل کرده‌اند نداشته‌ایم، گفت: یعنی وقتی بحث مشاغل خانگی عنوان شده، صرفاً به سراغ یک‌سری از مشاغل همچون صنایع دستی و هنرهای زنانه (خیاطی، گلیم‌بافی، فرش‌بافی و غیره) رفته‌ایم که البته این رسته‌ها یقیناً در جای خود از جایگاه والایی برخوردار هستند؛ اما باید به این نکته توجه کرد که منظور از مشاغل خانگی تنها این‌گونه رشته‌ها و توجه به بُعد زنانگی آن نیست.
فرشاد پرویزیان با تأکید بر اینکه در تعریف مشاغل خانگی آمده است هر کاری که در منزل امکان انجام آن وجود داشته باشد را می‌توان جزء این بخش از مشاغل دانست، تشریح کرد: بر این اساس گاهی حتی پیگیری یک پروژه تحقیقاتی و نیز بسیاری از امور اداری و ترخیص‌های تجاری هم از محیط منزل بر پایه دسترسی به اینترنت امکان‌پذیر است.
این‌ کارشناس اقتصادی با تأکید بر اینکه نباید مشاغل خانگی و به‌ویژه مشاغل خانگی بانوان را صرفاً صنایع دستی و هنرهای مختص آنان قلمداد کرد، گفت: درحال حاضر فعالیت در این بخش نیازمند ایجاد دفتر و یا اتاق کار مجزا نیست، بلکه از محیط خانه یک خانم می‌تواند آن را مدیریت کند.
نایب‌رئیس انجمن اقتصاد ایران با تأکید بر اینکه تجربه واقعی گسترش این‌گونه مشاغل را با همه بدی‌هایی که گسترش کرونا در کشور به دنبال داشت‌ شاهد بودیم، تشریح کرد: بنابراین همان‌طور که پیش‌تر عنوان شد، باید نگاهمان را به این موضوع عوض کنیم.
وی با بیان اینکه بخش اعظمی از ناکارآمدی‌ و عدم موفقیت‌ مشاغل خانگی در کشور ما متأثر است از مشکلات و موانع پیش رو در اقتصاد کلان همچون تأثیری که در فعالیت بنگاه‌های بزرگ دارد، اظهار کرد: مسئله این است که تا زمانی که فضای کسب‌وکار در کشور به‌لحاظ سودآوری، فروش محصول و هزینه‌های تولید مهیا نباشد، امکان عملکرد مناسب برای هیچ‌یک از بخش‌های‌اقتصادی فراهم نخواهد بود.
پرویزیان ادامه داد: همین مشاغل در سطح کارگاهی و صنعتی نیز در کشور ما بنا به شرایط حاکم بر فضای تولید، از رونق لازم برخوردار نیستند.
وی در واکنش به این سؤال که درصورت مهیا شدن بسترها و نیز رفع موانع پیش روی اقتصاد در حوزه تولید برای تقویت مشاغل خانگی استانداردی و یا شاخص و بستری خاص در سطح بین‌الملل موجود است که ما بتوانیم براساس آن کار را به نحو بهتری پیش ببریم؟ گفت: مهم‌ترین مسئله برای مشاغل خانگی که به آن مشاغل خُرد هم گفته می‌شود، تأمین مالی است؛ درواقع نخستین موضوع در تأسیس هر شغلی، تأمین منابع مالی مورد نیاز بوده که درخصوص مشاغل‌ خانگی نیز این مهم همچون سایر مشاغل از اهمیت بالایی برخوردار است.
این استاد دانشگاه ادامه داد: حال آنکه تأمین مالی برای مشاغل خانگی باید در قالب تأمین مالی خُرد، همچون سایر کشورهای موفق در این زمینه تعریف شود.
وی با بیان اینکه متأسفانه در کشور ما تأمین و دریافت تسهیلات برای مشاغل خُرد به‌مراتب سخت از مشاغل کلان تولیدی است، خاطرنشان کرد: طبق تجربه موفق سایر کشورها در این بخش، آنچه مسلم است اینکه می‌بایست برای تأمین مالی مورد نیاز صندوق‌های خُرد درنظر گرفته شوند که از فضای کلان اقتصادی و دشواری‌ها دور باشند.
مع‌الوصف؛ با توجه به آنچه گفته شد، با وجود مزایای کسب‌وکار خانگی برای شاغلان این بخش، این مشاغل با چالش‌هایی مانند ناکارآمدی قوانین و مقررات، کمبود زیرساخت فنی و اجرایی، نظارت ناکافی و غیر یکپارچه، نبود شفافیت و پاسخگویی نظام اداری، مشکلات حوزه تأمین مالی و همچنین ضعف در توانمندسازی، مشاوره و آموزش نیروی کار روبه‌رو هستند.
بنابراین پیشنهاد می‌شود سیاست‌گذاران با توجه ویژه به زنجیره ارزش، مدل جدیدی از مشاغل خانگی را مورد توجه قرار دهند که در آن فرد متقاضی برای راه‌اندازی کسب‌وکار مشاغل خانگی با هدف تولید کالا و خدمت، به دو عامل اساسی یعنی مجوز و مواد اولیه نیاز داشته باشد. این فرد برای دریافت مجوز، نیاز به منابع کافی ازجمله انسانی، سرمایه و دانش و مهارت دارد که در پی آن شناسایی بازار مواد اولیه و زنجیره تأمین در این بازار، از دیگر عوامل تأثیرگذار بر کسب‌وکار است.
از طرفی، کالا و خدمات تولیدشده توسط کسب‌وکارهای خانگی، نیازمند فضایی برای عرضه و فروش به متقاضیان یا همان بازار مشاغل خانگی است، بنابراین بازار مشاغل خانگی همانند هر بازار دیگری، نقش مهمی در به ثمر رسیدن تولیدات این کسب‌وکار دارد و می‌توان گفت نهادهای مختلف می‌توانند با فراهم کردن امکاناتی به صاحبان کسب‌وکارها، کمک‌های قابل توجهی کنند؛ برای مثال شهرداری با ایجاد امکاناتی همچون تأمین بازارهای محلی و کمک به معرفی محصولات مشاغل خانگی، می‌تواند حمایت مناسبی از کسب‌وکارهای این حوزه داشته باشد. درعین‌حال حاکمیت نیز با اقداماتی مانند ایجاد و توسعه بانک اطلاعاتی الکترونیکی به‌روز شده و ضمن فراهم کردن بستر برای فعال شدن صندوق‌های تأمین مالی خُرد، نقش بزرگی در خدمت‌رسانی به صاحبان این مشاغل داشته باشد. از طرف دیگر بازار مشاغل خانگی می‌تواند بازخوردهای قابل توجهی برای صاحبان این کسب‌وکارها فراهم کرده و از این طریق در توسعه و بهینه‌سازی این بازار ایفای نقش کند.

طاهره ترابی مهوش