امروزه گرد و غبار به واژه بسیار آشنایی برای تمام مردم ایران تبدیل شده. گرد و غبار منتقل‌شده تأثیر قابل توجهی در اکوسیستم و چرخه‌های بیوژیوشیمیایی زمین دارد که حیات وحش، منابع آب‌های سطحی و زیرمینی و کیفیت خاک را تهدید می‌کند.

از طرفی این ذرات مشکلات و نارسایى‌هاى متعددی را ایجاد مى‌کنند، برخى از این نارسایى‌ها در حوزه‌هاى تخریب محیط زیست و اکوسیستم منطقه، ابتلا به انواع بیمارى‌ها ازجمله نارسایى‌هاى قلبى و تنفسى و تهدید سلامت عمومی، نارضایتی اجتماعى و شهروندى، کاهش تولید و بهره‌ورى و مهاجرت اجبارى را شامل می‌شود.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا با رئیس مؤسسه ملی تغییر اقلیم و محیط زیست دانشگاه تهران گفت‌و‌گویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

مجید شفیع‌پور با بیان اینکه پدیده‌های نوظهوری در عرصه جهانی در حال شکل‌گیری هستند که بسیاری از آن‌ها قادرند عرصه‌های مختلف اقلیمی را تحت تأثیر خود قرار دهند، گفت: منشأ برخی از این پدیده‌های گرمایش جهانی، فعالیت انسان در پی اکتشافات و یا ناوبری در محیط زیست دریایی، یا تخلیه انواع پسماندها و پساب‌های گوناگون به زیست‌بوم‌ها است.

وی افزود: در این بین از پدیده‌های نوظهوری که طی ربع قرن گذشته از ویژگی افزایش سطح بالایی برخودار شده‌اند، پدیده گسترش ریزگردها و توفان‌های گرد و غبار است.

وی با تأکید بر اینکه این پدیده در کشور ما تقریباً از سال 87 و 88 شدت یافته و شاهد گسترش کانون‌های انتشار گرد و غبار در مقیاس ملی و منطقه‌ای هستیم، اذعان کرد: این فزونی کانون‌های گرد و غبار در منطقه برآیند آن است که در غرب آسیا شاهد تغییر و تحول بسیاری بودیم که این تغییرات در بعد تغییر ساختار جمعیتی این کشورها، در پی بروز نزاع بین کشوری و از بُعد مهار آب‌های گوناگون در دسترس، قابل طرح است.

این کارشناس مباحث اقلیمی با اشاره به اینکه این گسترش کانون‌ها در منطقه به معنای انتقال فرامرزی پدیده گرد و غبار و توفان‌های شن و ماسه است، افزود: مشخصاً در این راستا چندین نوبت شاهد آن بودیم که بیش از دو سوم وسعت کشور تحت تأثیر سوء این پدیده قرار گرفته به طوری که این پدیده به تهران و استان‌های شمالی نیز رسیده است.

شفیع‌پور با بیان اینکه این پدیده تأثیرات سوء بسیاری را به همراه خواهد داشت، بیان کرد: بدیهی‌ترین اثر بد این پدیده، بر تخریب کیفیت هوای محیط‌های شهری و روستایی است.

وی با اشاره به اینکه این اثر سریعاً می‌تواند سلامتی انسان و سایر جانداران را به خطر بیاندازد، تشریح کرد: به لحاظ اقتصادی و اجتماعی نیز می‌تواند مباحث و مشکلاتی همچون توقف پروازها، تعطیلی تأسیسات تأمین‌کننده زیرساخت‌های شهری و تعطیلی مدارس را به‌دنبال داشته باشد.

استاد دانشگاه تهران با تأکید بر اینکه این گرد و غبار حتی می‌تواند اثر نامطلوب خود را بر آثار و ابنیه تاریخی در شهر داشته باشد، اظهار کرد: این دسته از ریزگردها که عمده آن یعنی بالغ بر 85 درصد آن‌ها اندازه بسیار ریز یعنی کوچکتر از دو و نیم میکرومتر دارند و می‌توانند مشابه گلوله‌ای عمل کرده و در برخورد با هر سطح منجر به تخریب آن شود.

شفیع‌پور با بیان اینکه حتی شاهد آن بودیم که تأسیسات برق در استان‌های غربی و جنوبی به‌شدت تحت تأثیر این پدیده قرار گرفته، ابراز کرد: حتی این تأثیر باعث قطعی طولانی‌مدت برق و در برخی موارد منجر به آلودگی تأسیسات تصفیه آب در برخی از نقاط این کشور شد.

وی با ابراز اینکه متأسفانه حتی این پدپده در حوزه فعالیت کادر درمان در اعزام بیماران نیز مؤثر واقع می‌شود، تشریح کرد: از طرفی گروه‌های حساس انسانی بیشترین آسیب را می‌بینند به نحوی که در این مقاطع شاهد افزایش تعداد بیماران در این گروه‌ها هستیم.

وی با اشاره به اتفاقاتی که در عراق و سوریه طی چند سال گذشته رخ داده، افزود: آنچه مسلم است اینکه بیش از نیم قرن است که کشور ما با این نوع معضلات منطقه‌ای دست و پنجه نرم می‌کند اما متأسفانه برخی از کشورها در منطقه همچون عربستان این شرایط را ماهیت منطقه غرب آسیا قلمداد کرده و یا اینکه کشورهایی همچون عراق و سوریه خود درگیر این مباحث بوده و اولویت‌شان حفظ امنیت است پس تلاش منسجمی را برای خلاصی از این وضعیت نداشتند.

رئیس پیشین مرکز امور بین‌الملل و کنوانسیون‌های سازمان حفاظت محیط زیست عنوان کرد: متأسفانه برخی کشورها همچون ترکیه با انجام کارهایی مثل مهار آب‌های سطحی و ایجاد سد‌های مخزنی بسیار زیاد در منطقه منجر به جابه‌جایی جمعیت و از بین رفتن کشاورزی به‌واسطه کمبود آب قابل اعتماد در برخی از نقاط این منطقه شده که این امر خود به گسترش این پدیده شوم زیست‌محیطی دامن زده است.

شفیع‌پور خاطرنشان کرد: از طرفی متأسفانه اشغال عراق توسط نیروهای متخاصم و جابه‌جایی نظامیان آن و بهره‌برداری از ادوات نظامی، در ایجاد و انتقال پدیده زیرگردها بی‌تأثیر نبوده به طوری که شاهد گسترش سطحی این کانون‌های انتشار نه‌تنها در منطقه بلکه در سطح کشور نیز هستیم.

وی با تأکید بر اینکه سهم کشور ما در ایجاد رخدادهای منتهی به گسترش سطح کانون‌های ریزگرد در سطح ملی، حداقل در دو دهه گذشته شاید کمتر از 30 درصد است، افزود: به عبارتی حدود 70 درصد از جرم ذرات معلق این طوفان‌های گرد و غبار در کشور که یقیناً به همراه خود آلاینده متعدد ناشی از فعالیت نظامی در منطقه را نیز دارد (در تحقیقات به اثبات رسیده) از کشورهای همجوار است.

این کارشناس اقلیم، تصریح کرد: این گرد و غبار به‌دلیل آلایندگی، علاوه بر اثرات زیان‌بار بر بافت خاک و آب در کشور یقیناً اثرات نامطلوب خود را در محصولات کشاورزی نیز به همراه خواهد داشت.

شفیع‌پور با تأکید بر اینکه کنترل این پدیده شوم زیست‌محیطی رو به فزونی در کشور به‌دلیل این است که بخش اعظمی از کانون‌های انتشار در دو کشور عراق و سوریه قرار دارند و نیازمند تلاش منطقه است، تأکید کرد: چون این پدیده تنها خاص کشور ما یا منطقه غرب آسیا نیست بلکه در جنوب اروپا و در مناطقی از آفریقا و حتی در آمریکای شمالی و ایالات متحده و کانادا و دیگر بخش‌های قاره آسیا همچون کشورهای مغولستان، چین و کره جنوبی نیز گسترش یافته، این همه‌گیری تلاشی جهانی و بین‌المللی را طلب می‌کند.

وی افزود: البته ماهیت این پدیده‌ها در نقاط مختلف جهان متفاوت است بنابراین ساز و کار متفاوت و منطبق با شرایط هر منطقه را نیز باید مورد توجه قرار داد.

وی با تأکید بر اینکه رویکرد مواجهه با این پدیده را باید از دو منظر دنبال کرد، گفت: نخست جلوگیری از بیابان‌زایی است که از طریق گسترش و کاشت پوشش گیاهی بومی با ثبیت خاک و جلوگیری از روان شدن بافت خاک به‌واسطه وزش باد مؤثر واقع می‌شود.

این کارشناس محیط زیست ادامه داد: متأسفانه ورود به این عرصه بنا به مضیقه آبی که در منطقه غرب آسیا شاهد آن هستیم بسیار دشوار است به طوری که همواره نمی‌توان گزینه توسعه پوشش گیاهی را مورد توجه قرار داد.

شفیع‌پور با اشاره به اینکه با این تفاسیر دومین رویکرد یعنی رویکرد‌های مکانیکی همچون پاشیدن مالچ با پایه نفتی و پلیمری و شیمیایی است که خود بتواند از تخریب سطح خاک و جابه‌جایی آن جلوگیری کند افزود: تأکید بر تلاش بین‌المللی برای کنترل این پدیده شوم بدان جهت است که این معضل مرزهای سیاسی را درنوردیده و می‌تواند تا کیلومترها آلایندگی را با خود همراه کند به نحوی که طی سال‌ها درگیری نظامی در کشورهای همسایه ایران ریزگردهای حامل آلاینده‌های با منشأ فعالیت‌های نظامی نه‌تنها می‌تواند کشاورزی کشورمان را مورد تهدید جدی قرار دهد، بلکه منجر به اثرات زیان‌بار بهداشتی در محصولات کشاورزی خواهد شد.

وی افزود: از سوی دیگر به‌دلیل اینکه متأسفانه در تهاجم نیروهای متخاصم ایالات متحده در کشوری همچون عراق شاهد پرتاب‌های حامل اورانیوم رقیق‌شده نیز بودیم، لزوم همکاری‌های بین‌المللی دوچندان می‌شود.

وی ادامه داد: شاید بدانید که هر باری که این طوفان‌های گرد و غبار را در کشور شاهد هستیم بالغ بر 80 هزار تن خاک از کانون‌های ریزگرد بلند شده و تا ارتفاع هشت تا 10 کیلومتری عمودی بالا رفته و بعضاً تا چند 100 و گاهی چند هزار کیلومتر آن طرف‌تر در کشور ما بر زمین‌ها می‌نشیند حال آنکه این خاک آلوده با کمترین بارش همراه شده و خاک و آب این سرزمین را نیز آلوده می‌کند.