طی چند دهه اخیر با توسعه نظام اقتصادی جوامع و گسترش بازار عرضه و تقاضا در شهرها شاهد افزایش چشمگیر احداث و فعالیت مجتمع‌‌های سرپوشیده و متمرکز نظیر پاساژها و مجتمع‌های تجاری و متعاقبا استقبال مردم از آن‌ها بوده‌ایم تا بدانجا که امروزه این مراکز همانند سایر فضاهای مدرن، بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی شهری محسوب و به دلیل گسترش روزافزون آن‌ها نمی‌توان تاثیرشان بر شهر‌ها را نادیده گرفت چرا که به یکی از هسته‌های فعال شهرها بدل گشته و علاوه بر کارکرد اقتصادی و تجاری دارای برآیند‌های اجتماعی، فرهنگی، تفریحی و... نیز هستند.در واقع طراحی مراکز خرید یکی از مسائل مهم در صنعت ساخت‌وساز دنیای امروز محسوب شده که دارای فرایندی پیچیده اما حائز اهمیت است که نقش مهمی در موفقیت و جذب مشتری دارد. فلذا معماران معتقدند که طراحی آن‌ها باید براساس اصولی همچون طراحی داخلی جذاب، نمای زیبا و جلب‌کننده، و بهره‌گیری از روش‌های مدرن انجام شود.

همچنین بسیار لازم است تا با طراحی درست و هوشمندانه نسبت به اعمال و ایجاد استانداردهای مرتبط با اصول فنی و ایمنی شامل مقاومت سازه، مقاومت در برابر آتش‌سوزی و زلزله و سایر حوادث طبیعی، سیستم‌های اطفای حریق و ایمنی، راه‌های خروج اضطراری، استانداردهای بهداشتی-زیست‌محیطی. استانداردهای بهداشتی شامل تهویه مطبوع، دفع بهداشتی زباله و فاضلاب، آب آشامیدنی سالم و بهداشتی و یا استانداردهای کالبدی مانند: ابعاد فضاها، روشنایی، سرانه‌های خدماتی، پارکینگ، سیستم‌های دوربین مداربسته حسگرهای ورود و خروج، امکانات دسترسی مناسب برای معلولان و سالمندان و.....که باعث ارتقای آرامش، امنیت و ایمنی در آن‌ها می‌شوند دقت کرده تا بتواند علاوه بر ایجاد فضایی جذاب و دلپذیر برای مشتریان کارکرد مورد نظر را به خوبی ایفا کند

با این حال و به اعتقاد بسیاری از صاحبنظران و کارشناسان توجه به سرعت در ساخت و اصرار به استفاده حداکثری از همه فضای مرکز خرید برای ایجاد واحد‌های تجاری بیشتر گاهی اوقات، موجب غفلت و کاهش توجه به مقوله پایداری و ایمنی به‌عنوان یکی از مهمترین مؤلفه‌های توسعه پایدار گردیده است. درحالی باید طراحی فضاهای تجاری به اصولی‌ترین شکل و به‌گونه‌ای باشد که نه فروشندگان و نه مشتریان هیچگونه نگرانی بابت ایمنی و سلامت خود نداشته باشند. حالا البته موضوع انطباق و هماهنگی الگو نگاره‌ها و نمایه‌های فرهنگی هنری بنای مرکزخرید با بافت و سیما منظر شهری و هم بجای خود.

در واقع سوال اصلی اینجاست که آیا سازندگان این مراکز علاوه بر تلاش حداکثری برای استفاده از فضا و زمین برای ساخت واحدهای تجاری بیشتر و استحصال سودبالاتر و یا توجه به زیبایی و طراحی به همان اندازه نیز به بحث رعایت اصول ایمنی و افزایش ضرایب آرامش و سلامت این مراکز هم فکر می‌کنند یا نه؟! زیرا به دلیل سبک و حجم سرمایه‌گذاری‌هایی که در این مراکز وجود دارد، طبیعتاحفظ ایمنی و سلامت در همه ابعاد برای سرمایه‌گذاران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده فلذا پر واضح است که نه سرمایه‌گذاران به‌عنوان ساکنان دائمی و نه حتی مشتریان گذری با دیدن مراکزی که نکات ایمنی در آن‌ها رعایت نشده رغبت چندانی برای خرید و سرمایه‌گذاری در این مجتمع‌های تجاری از خود نشان نخواهند داد.

بازخوانی یک پرونده....

هر چند به گفته مسئولان در تمامی ساخت‌وسازهایی که از دهه هشتاد به بعد صورت گرفته، مباحث ایمنی در مراکز تجاری از اهمیت بیشتری برخوردار بوده مع‌الوصف در پی حادثه آتش‌سوزی و فرو ریختن ساختمان پلاسکو در مرکز شهر تهران که روز پنجشنبه 30 دی 1395 به وقوع پیوسته و طی آن تعداد زیادی از مأموران آتش‌نشانی که در حال مهار آتش‌سوزی، در بیرون و داخل ساختمان بودند کشته و صدها نفر دیگر از صاحبان مغازه، کسبه، رهگذران و عابران مجروح گردیده و یا در نمونه دیگر مانند حادثه متروپل در اهواز جان عده‌ای بازیچه منفعت‌طلبی مالکان قرار گرفت مجددا موضوع توجه به ایمنی مراکز تجاری بار دیگر در دستور کار مجریان قرار و اصطلاحا دوباره زنگ خطر را برای مردم و مسئولان به‌‌صدا درآورد.

البته در پی هر کدام از این حوادث نیز به سرعت کمیته‌های ارزیابی متعددی در سطح استان‌ها و من‌جمله همدان با حضور کارشناسان سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی، شهرداری، سازمان نظام مهندسی؛ دادگستری‌ها و حتی شوراهای تامین تشکیل و پس از مطالعه‌ میدانی ساختمان‌های نیازمند دریافت ممیزی شناسایی و جهت تعیین تکلیف به مراجع ذی‌صلاح معرفی شدند و ظاهرا این روند نیز تا کنون ادامه داشته حتی بعضا هم منجر به صدور حکم پلمب و تعطیلی تعدادی از آن‌ها در راستای الزام مالکان به اعمال برخی استاندارها و بایستگی‌ها و رفع نواقص گردید

با این حال به رغم مفاد ماده 17 قانون اصناف، که مراکز تجاری را ملزم به رعایت اصول ایمنی می‌کند هنوز داستان تهدیدات خفته در برخی از این مراکز کماکان ادامه داشته و موضوع ایمن‌سازی و افزایش مقاومت و یا رفع نواقص و معایب موجود در آن‌ها در چرخه و دور باطلی از امروز و فردا کردن، سرهم بندی‌های غیر اصولی و یا فرار از زیرمسئولیت توسط مالکان و کسبه قرار دارد درحالی‌که عمده این مراکزنیز به دلیل نوع صنوف فعال در خود از جمله پر رفت‌آمدترین اماکن تجاری شهرمحسوب می‌شوند.

البته در تابعی از کل کشور شهر همدان نیز از داستان مراکز تجاری و پاساژها نیازمند بازنگری و ایمن‌سازی مصون نیست و حتی طی چندیدن مرحله نیز شاهد بسته شدن و الزام مالکان به رفع نواقص و معایب تعدادی از آن‌ها به دستور مراجع قضایی بودیم که البته هرچند با کج‌دار و مریز و یا اقدامات نسبی و چسب زخمی و یا ورود برخی متنفذین و....مسئله مرتفع شد و به مرور نیز صورت مسئله آن از اذهان پاک، با این حال اما واقعیت این است که ظاهرا قرار نیست ما از حوادث گذشته درس عبرت گرفته و از ره آورد این غفلت به عبرتی برای دیگران مبدل نشویم

در واقع این تصور وجود داشت که بعد از فجایع دلخراشی مانند پلاسکو و متروپل و یا بروز مسائلی درخصوص برخی پاساژها و مراکز تجاری همدان، فکری اساسی برای این ساختمان‌ها به‌خصوص،پاساژهای قدیمی شود اما متاسفانه نه فقط همه این اقدامات در حد چند تذکر به مالکان و کسبه خلاصه شده بلکه حتی برخی از همان شاغلان و ملاکین نیز ما سوای عدم‌تمکین به اجرای کامل اصول ایمن‌سازی، همچنان نسبت به ادامه برخی اقدامات ناپایدارکننده و ناقض ایمنی شامل جابجا کردن و حذف دیوارها و ستون‌ها، اضافه کردن انشعابات گاز و برق، استفاده از وسایل برقی و حرارتی غیراستاندارد بستن راه‌پله‌ها و تبدیل ان‌ها به انبار و..... ادامه می‌دهند که لاجرم همین اقدامات است که در هنگام وقوع حادثه ضریب خطر و خسارات مالی و جانی را صد چندان می‌کند

از منظر برخی کارشناسان ایمنی توجه به موضوع ایمن‌سازی این مراکز تجاری و به‌خصوص آن‌دسته که در مرکز شهر و در بافت‌های فرسوده قرار داشته و قدمت ساخت آن‌ها نیز بسیار زیاد است را باید از آن حیث نگریست که به دلیل توپوگرافی خاص شهر همدان به‌خصوص در رینگ مرکزی بعضا امکان امدادرسانی و ارائه خدمات اورژانسی سریع به مصدومان و متعاقبا رفع خطر و مقابله با حوادث بعدی را با گره‌های فراوانی همراه نموده و همین امر هم‌اکنون به یکی از دغدغه‌های اصلی کارشناسان و متولیان نظام ایمنی و نظام سلامت شهر بدل شده است

سلامت و ایمنی بازیچه تساهل و تسامح....!

حالا اگرچه بحمدالله در شهری مانند همدان تاکنون شاهد حوادث دهشتناکی مانند پلاسکو و متروپل نبوده‌ایم مع‌الوصف براساس قاعده علاج قبل از وقوع باید نسبت به رفع هرگونه خطر احتمالی اقدام و بادر نظر گرفتن پارامترهای لازم اقدام به افزایش ضرایب ایمنی در این اماکن کنیم با این تفاوت که ضوابط ایمنی ساختمان مسکونی با مراکز تجاری به‌صورت کلی تفاوت داشته و فرق می‌کند!

دراین خصوص و طی گفتگو با برخی مطلعان و کارشناسان اینگونه عنوان شود که هم‌اکنون وضعیت ایمنی و سازه‌ای برخی پاساژها و مراکز قدیمی به‌گونه‌ای است که لاجرم باید به‌صورت ویژه مورد بررسی و بازنگری قرار گیرد ایشان معتقدند که در حال حاضر فقدان یک اراده عمومی از سوی مدیران شهری از یک سو و نواقص و خلاء‌های قانونی به موازات کم‌کاری و فرار مالکان در سوی دیگر باعث شده تا نتوان به‌صورت جدی در این مسئله ورود کرد درحالی‌که می‌توان این ساختمان‌ها را تخریب و دوباره اما ایمن و براساس استانداردها با آن تعداد طبقاتی که مدنظر مالک است دوباره سازی کرد.

همچنین بررسی‌های صورت گرفته از سوی خبرنگاران سپهرغرب به وضوح مؤید این حقیقت است که به رغم وجود اسناد و مدارک و اطلاعیه و هشدارهای اعلام شده از سوی مراجع ذی‌صلاح تقریبا عمده مالکان این پاساژهای قدیمی ( حال چه حقوقی یا حقیقی دولتی یاشخصی ) صرفا به دلیل نگرانی از اینکه مرجعیت و جایگاه این مرکز به مخاطره افتاده و یا یکی دو سال (یعنی از زمان تخریب تا ساخت مجدد )از سود هنگفتی که از این مسیر عاید آن‌ها می‌شود، قطع شود، تمایلی به انجام این کار( تخریب و نوسازی و یا ایمن سازی اساسی) ندارندو حتی خدا می‌داند که برای جلوگیری از این امر دست به چه اقدامات و ارتباط‌گیری با کجاها که نمی‌کنند

درحالی که خود نیز می‌دانند اکنون مالک سازه‌هایی هستند که هر کدام به نوبه خود یک تهدید بالقوه برای جان و مال جمع کثیری از شهروندان محسوب شده و دم به ساعات و دقیقه آرامش یک شهر مورد تهدید قرار می‌دهد.

واقع امر اینجاست که شرایط ایمنی و پایداری برخی از مراکز موجود در شهر همدان به شکلی درآمده که نه می‌توان و نه باید که از کنار آن‌ها به سادگی عبور کرده و سلامت و ایمنی شهروندان و مالکان را بازیچه تساهل و تسامح‌های رایج در مدیریت شهری و روابط بروکراتیک کرده و یا به صرف نوسازی‌نما و تازه کردن رنگ لعاب در و دیوار و نورپردازی جدید از خطر مهیب خفته در زیر پی و بُن آن‌ها غافل شد.

حالا البته فرقی هم نمی‌کند این پاساژ متعلق به شهرداری باشد یا فلان حاجی‌بازاری و مهندس و معمار که مستاجران و فعالان ملک خود را نه فقط از شکایت و مصاحبه با جراید برحذر داشته و تهدید به عدم تمدید قرارداد یا قطع اب و برق و.... کنند. بلکه در صورت تلاش فعالان برای ایمن‌سازی و هزینه‌کردهای چند ده میلیونی برای رفع معایب ایشان را شماتت کرده و مدعی می‌شوند چون ملک مزبور فرسوده و تخریبی است لذا جبران هزینه‌کردها نیز به ایشان ربطی ندارد