طرح جهش تولید در دیم‌زارها به پیشنهاد وزارت جهاد کشاورزی و با حمایت و سرمایه‌گذاری ستاد اجرایی فرمان امام از پاییز 1399 با هدف توسعه کشاورزی دیم در سطح و حجم، همراه با افزایش بهره‌وری آغاز شد و مرحله نخست اجرای آن تا پاییز 1404 ادامه دارد.
این در حالی است که 50 درصد اراضی کشور دیم است و از 12 میلیون هکتار اراضی زراعی، سالانه 6 میلیون هکتار به‌صورت دیم کشت می‌شود با این تفاوت که در پی اجرای این طرح سهم دنیا در تولید دیم، 60 درصد است و در ایران نیز با کشت پنج میلیون و 200 هزار هکتار دیم‌زار، به 80 درصد از کشت دیم و 40 درصد کل تولید کشاورزی رسیده در حالی که قبلاً سهم تولید کشاورزی از دیم‌زارها، فقط 10 درصد بود.
به دیگر سخن می‌توان گفت طرح جهش تولید در دیم‌زارها، با هدف به فعلیت رساندن ظرفیت‌های سرزمینی، کاهش فشار بر منابع آبی، کاهش محرومیت دیم‌کاران، جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها، ایجاد امید در قشر محروم، افزایش تولید و کاهش واردات و توسعه و تکمیل زیرساخت‌ها، اجرا می‌شود.
در همدان نیز طرح جهش تولید از سال زراعی 1399- 1400 در 124 هزار هکتار از اراضی استان همدان آغاز شد و در سال جاری به 520 هزار هکتار رسیده است که خود بیانگر جهشی قابل توجه و تأمل است.
بر این اساس با توجه به اهمیت اهداف دنبال‌شده برآن شدیم تا در گفت‌وگو با دانش‌آموخته دکتری زیست‌فناوری و عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان به تبیین اهداف و چالش‌های پیش روی اجرای این طرح در استان بپردازیم که در ادامه می‌خوانید:
مهرداد چایچی با بیان اینکه طرح جهش تولید چند هدف را به‌صورت همزمان دنبال می‌کند که ازجمله می‌توان به افزایش عملکرد در اراضی دیم اشاره کرد، گفت: نکته این است که این افزایش عملکرد در اجرای این طرح از طریق تنوع‌بخشی به گونه‌های کشت‌شده انجام می‌شود.
وی، افزود: اهمیت این مسئله بدان جهت است که در حال حاضر عمده اراضی دیم در استان به کشت گندم و دیم اختصاص یافته در حالی که اراضی دیم موجود در استان بالغ بر 350 و گاهی به 420 هزار هکتار هم می‌رسد.
وی با بیان اینکه درواقع 300 هزار از این اراضی به کشت گندم و مابقی به کشت جو اختصاص دارد، اظهار کرد: آنچه مسئله‌ساز است اینکه تشابه در کاشت محصول در اراضی دیم به‌تدریج خاک را دچار مشکل و بیماری کرده و در بلندمدت نتیجه آن چیزی به‌جز کاهش عملکرد نخواهد بود.
این دانش‌آموخته دکتری زیست‌فناوری با تأکید بر اینکه متأسفانه تا پیش از اهتمام به اجرای این طرح، گونه جایگزینی برای معرفی به کشاورزان به‌صورت واضح جهت کشت نداشتیم؛ بنابراین در سال‌های ابتدایی، تحقیق و بررسی روی چندین گونه مختلف در دستور کار قرار گرفت، اذعان کرد: این نکته بدان جهت حائز اهمیت است که ما در کشت دیم‌زارها با شرایط حاد مواجه بودیم چراکه وقتی از اراضی دیم سخن به میان می‌آید، میزان حداقل بارندگی می‌بایست بین 250 تا 350 میلی‌متر باشد که در همدان نیز همین شرایط حکمفرماست و هر محصولی در این اقلیم قابل کشت نیست و پاسخگویی لازم را نخواهد داشت.
چایچی ادامه داد: پس محصولات مختلفی از یونجه گرفته تا نخود علوفه‌ای، انواع حبوبات، دانه‌های روغنی و غیره در دستور بررسی قرار گرفت تا اینکه نهایتاً به چند محصول جهت معرفی دست پیدا کنیم که ازجمله آن می‌توان به گیاه گلرنگ و نخود علوفه‌ای اشاره کرد.
وی با اشاره به اینکه در محصولی همچون گلرنگ سابقه کشت در استان وجود داشت اما نخود علوفه‌ای اصلاً سابقه‌ای نداشت، خاطرنشان کرد: با این وجود در پس معرفی و کشت، پاسخ مناسبی از اراضی گرفت و می‌توان روی توسعه آن در استان برنامه‌ریزی کرد.
وی با بیان اینکه در خصوص حبوبات نیز روی انواع ارقام عدس و نخود کار و چند رقم مناسب جهت کشت به کشاورزان معرفی شد، تشریح کرد: علاوه بر تنوع‌بخشی دلیل دیگر اهمیت جهش تولید در دیم‌زارها این است که هر ساله تنها در 350 تا 420 هزار هکتار از حدود 600 تا 700 هزار هکتار اراضی دیم کشت صورت می‌گیرد و مابقی به‌عنوان آیش بدون استفاده باقی می‌ماند.
این کارشناس زراعت افزود: بنابراین در این بخش ما با اراضی مواجهیم که قابلیت تولید دارند اما عملاً تولید در آن اتفاق نمی‌افتد و در پی اجرای طرح جهش تولید، امکان کشت در این اراضی نیز از طریق تناوب فراهم می‌شود که در این بخش با یک تیر دو نشان می‌زنیم؛ یعنی هم افزایش بهره‌وری و هم استفاده از اراضی که به‌صورت آیش از آن بهره‌برداری نمی‌شد.
چایچی با بیان اینکه البته در اجرای این طرح با برخی حواشی نیز مواجهیم اذعان کرد: برای مثال وقتی موضوع کشاورزی حفاظتی و توسعه آن مطرح می‌شود، می‌بایست در گام نخست امکانات لازم از ماشین‌آلات مرتبط گرفته تا تجهیزات به‌روز فراهم باشد تا بتوانیم در داخل خاک‌های اراضی دیم که به لحاظ فقر مواد آلی با شرایط وحشتناکی دست و پنجه نرم می‌کنند تخریب بیشتری را از طریق شخم زدن تحمیل نکنیم.
وی با بیان اینکه خوشبختانه تاحدودی در این زمینه با ورود ماشین‌آلات جدید و معرفی آن‌ها به کشاورزان امکانات لازم در اختیار بهره‌برداران قرار گرفته عنوان کرد: از طرفی آموزش کشاورزان بسیار مهم است؛ بنابراین برگزاری کلاس‌‌های متعدد برای کارشناسان ترویج در بخش خصوصی و دولتی در دستور کار قرار گرفت تا با حضور در مزارع کشاورزی و روستاها آموزش‌های لازم به کشاورزان انتقال یابد، چراکه تاکنون در بسیاری از موارد موضوعاتی همچون جهش تولید و طرح کشت حفاظتی به گوش کشاورزان ما نخورده و عمده بهره‌برداران ما از سطح سواد آنچنانی برخوردار نیستند پس آموزش و متقاعد کردن آن‌ها با دشواری و صرف زمان زیاد همراه است.
این عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان همدان با ابراز اینکه چالش‌های موجود در سه سال اولیه اجرای طرح مطرح بود اما طی دو سال اخیر شرایط بهتری را تجربه کرده و حتی این احتمال وجود دارد که اجرای این طرح برای پنج سال دوم نیز مصوب شود، خاطرنشان کرد: درخصوص اینکه اجرای این طرح چقدر می‌تواند در حفاظت از آب و خاک مؤثر باشد، باید بگویم چون در اراضی دیم آبیاری مطرح نیست، اجرای آن از بعد کارایی آب حاصل از بارندگی‌ها در اراضی دیم به‌ویژه با توجه به تناوب و به‌کارگیری اراضی آیش می‌تواند مؤثر واقع شود.
چایچی ادامه داد: این طرح باعث شد عملاً از آب بارانی که سالیانه در اراضی 200 الی 300 هزار هکتاری آیش در حال تلف شدن بود، عملاً جلوگیری کرده و از طریق استفاده از آن در تولید، به بهره‌وری بیشتر در عرصه کشاورزی دست پیدا کنیم.
وی همراهی کشاورزان را لازمه اجرای موفق این طرح اعلام کرد و گفت: متأسفانه کشاورزان ما آن حوصله لازم را ندارند، در کشاورزی حفاظت‌شده که یکی از اهداف اجرای طرح جهش تولید در دیم‌زارها است، رسیدن به خاک دارای مواد آلی مهم و نتیجه آن افزایش بهره‌وری در بلندمندت است که کشاورزان می‌بایست مدت زمان و حوصله بیشتری به‌کار گیرند.
این کارشناس زراعت با تأکید بر اینکه اگر بتوانیم از طریق جهش تولید در دیم‌زارها میزان مواد آلی خاک اراضی دیم استان را افزایش دهیم، به معنای واقعی کولاک کرده‌ایم عنوان کرد: مسئله این است که یقیناً بنا به گستردگی این اراضی این امکان فراهم نیست که از همه کشاورزان حمایت‌های مالی لازم طی این مدت صورت پذیرد؛ بنابراین باید از طریق آگاهی‌بخشی به کشاورزان این مسئله را تبیین کرد که در پس اجرای این طرح، میزان بهره‌وری افزایشی خواهد بود.
چایچی ادامه داد: البته این امر مستلزم آن است که کشاورزان در نگرش خود نسبت به خاک و حاصلخیزی آن تجدید نظر کرده و از اجرای رویکردهای آسیب‌زا همچون جمع‌آوری کامل کاه و کلش برای رسیدن به منافع آنی، خاک‌ورزی بیش از حد و غیره جلوگیری به عمل آورند.
وی با بیان اینکه یکی از مهم‌ترین اصول حفظ خاک تناوب کشت و آیش خاک است، گفت: برای اینکه خاک باکیفیت‌تری داشته باشیم باید بتوانیم با استفاده بهینه از کودهای شیمیایی پوشش سبز را حفظ کنیم تا فرسایش خاک کمتری را شاهد باشیم.
این کارشناس زراعت تشریح کرد: آیش خاک اجازه دادن به زمین برای بازیابی و ذخیره مواد آلی ارگانیک است در حالی‌ که رطوبت خاک، نگهداری، چرخه آفات و بیماری‌‌های خاک‌زاد، از طریق حذف میزبان آن‌ها قطع می‌شود.
چایچی با قدردانی از محققان و مروجانی که در حفظ خاک تلاش می‌کنند، اظهار کرد: توجه به حفاظت خاک باعث می‌شود علاوه بر افزایش تولید، محصول سالم‌تر و کیفی‌تری تولید شود که این امر نیازمند آموزش و ترویج کشاورزان است.
وی نکته حائز اهمیت اجرای موفق این طرح را پیشی گرفتن جهاد کشاورزی و مرکز تحقیقات از کشاورزان در معرفی ارقام دانست و افزود: یقیناً معرفی چند رقم پاسخگوی 300 تا 400 هزار هکتار نیست؛ بنابراین ما همچنان در صدد شناسایی ارقام جدید جهت معرفی هستیم.

طاهره ترابی مهوش