خوشنویسی، این هنر کهن و ارزشمند اسلامی، در همدان جایگاهی خاص دارد. با پیشینه‌ای غنی و اساتید بزرگ، این هنر در طول سال‌ها نه‌تنها در ایران، بلکه در جهان شناخته شده است. بااین‌حال خوشنویسی همدان با چالش‌های جدیدی روبه‌رو است که نیاز به توجه ویژه دارد.

خوشنویسی هنری است که از دیرباز در فرهنگ ایرانی- اسلامی جایگاهی والا داشته و نه‌تنها به‌عنوان ابزاری برای زیبایی‌بخشی به نوشتار، بلکه به‌عنوان یک جلوه عمیق از ذوق، خلاقیت و معنویت شناخته شده است. این هنر در طول قرون متمادی در میان اقوام مختلف ایرانی رواج داشته و در کنار معماری، تذهیب و نگارگری، نقشی مهم در هویت بصری و فرهنگی ایران ایفا کرده است.

در میان شهرهای ایران، همدان به‌عنوان یکی از مراکز کهن تمدن، سهم بسزایی در گسترش هنر خوشنویسی داشته است. این دیار که روزگاری پایتخت مادها و یکی از مهم‌ترین مراکز علمی و فرهنگی دوران اسلامی بوده، در دل خود خوشنویسان بزرگی را پرورانده است. استادانی که آثارشان هنوز زینت‌بخش مساجد، کتابخانه‌ها و نسخه‌های خطی ارزشمند است. تاریخ خوشنویسی در همدان، روایتگر سبک‌ها، تحولات و میراثی گران‌بها بوده که از نسل‌های گذشته به امروز منتقل شده است.

قرآن کریم نیز که مهم‌ترین متن دینی مسلمانان محسوب می‌شود، همواره الهام‌بخش خوشنویسان بوده و زیبایی کلمات الهی در قالب خطوطی همچون ثلث، نسخ، محقق و نستعلیق تجلی یافته است. خوشنویسی قرآن نه‌تنها جلوه‌ای از زیبایی بصری است، بلکه در دل خود نوعی مراقبه و اتصال روحانی را برای خوشنویس به همراه دارد.

برای آشنایی بیشتر با جایگاه خوشنویسی در همدان و بررسی تأثیر این هنر در حوزه قرآنی، گفت‌وگویی داشتیم با استاد خسرو نجومی، از اساتید برجسته خوشنویسی و رئیس انجمن خوشنویسان همدان. در این مصاحبه استاد نجومی از تجربیات خود، پیشینه خوشنویسی در همدان، پیوند این هنر با قرآن کریم و چالش‌های پیش روی خوشنویسان در دنیای مدرن سخن می‌گوید و نگاهی دقیق‌تر به تاریخچه، چالش‌ها و آینده خوشنویسی در این استان می‌اندازیم و بررسی می‌کنیم که چگونه این هنر می‌تواند با فناوری روز همگام شود.

آقای نجومی، لطفاً از خودتان بگویید و اینکه چگونه وارد دنیای خوشنویسی شدید؟

من خسرو نجومی هستم، متولد 1361 در همدان. فعالیت در عرصه خوشنویسی را از سال 1373 آغاز کردم، اما پس از وقفه‌ای چندساله، از سال 1382 دوباره به‌صورت مستمر به این هنر پرداختم. در سال 1384 موفق به دریافت مدرک ممتاز از انجمن خوشنویسان ایران شدم و از سال 1385 نیز تدریس را آغاز کردم. در سال 1394 به عضویت شورای انجمن درآمدم و از سال 1398 تاکنون، افتخار ریاست انجمن خوشنویسان همدان را دارم.

رشته تحصیلی من مدیریت استراتژیک در مقطع کارشناسی ارشد بوده، اما ورودم به عرصه خوشنویسی با تشویق معلم هنر دوران راهنمایی، آقای حیدری رقم خورد. ایشان مرا به شرکت در کلاس‌های انجمن خوشنویسان ترغیب کردند؛ از همان ابتدا از آموزش‌های مرحوم استاد یدالله آذرپیرا بهره بردم.

در ادامه نزد آقای بختیاری خط نستعلیق و پیش استاد سرمدی خط شکسته تعلیم دیدم؛ از سال 1389 تاکنون نیز افتخار شاگردی استاد محمد حیدری را دارم که یکی از تأثیرگذارترین خوشنویسان معاصر در خط شکسته هستند.

هنر خوشنویسی در همدان چه جایگاهی داشته و چه تفاوت‌هایی با دیگر مناطق ایران دارد؟

همدان از دیرباز مهد فرهنگ و هنر بوده و در طول تاریخ خوشنویسان بزرگی را در خود پرورش داده است. در یک دهه اخیر رشد قابل‌ توجهی در زمینه خوشنویسی در این شهر داشته‌ایم؛ خوشنویسان همدانی به‌ویژه در دهه 60 و 70، تحت تأثیر سبک و شیوه استاد فرادی بودند، اما نسل جدید با رویکردهای متفاوت‌تری وارد این عرصه شده و موفق به کسب جوایز متعدد ملی و بین‌المللی شده‌اند. یکی از چهره‌های برجسته خوشنویسی همدان مرحوم استاد حسن دانشفر بودند که علاوه‌بر خوشنویسی، در حوزه پژوهش هنر، ادبیات و موسیقی نیز چهره‌ای شناخته‌شده به‌شمار می‌رفتند. مرحوم استاد جواد رحیمیان، از بنیان‌گذاران انجمن خوشنویسان همدان در دهه 60 بود، مرحوم استاد مرتضی شعبانی که چهار مرتبه قرآن کریم را با خطوط مختلف کتابت کرده و از سرآمدان این هنر در همدان بود، استاد علیرضا مددی که در سال 1375 موفق به کسب رتبه اول خوشنویسی جهان اسلام در بخش کتابت شد و استاد حسین رنجبران که علاوه‌بر کتابت قرآن مجموعه‌های فاخر دیگری از ایشان به یادگار مانده است نیز برخی دیگر از مفاخر ما هستند.

استاد سیدعلی سجادی هم از خوشنویسان برجسته معاصر است که آثار متعددی ازجمله کتابت شاهنامه، مثنوی معنوی، بوستان و گلستان سعدی و رباعیات خیام و غیره را در کارنامه دارد. به استاد احمد تیموری که در زمینه آموزش و ترویج خوشنویسی خدمات ارزنده‌ای ارائه کرده‌اند و استاد سیدعطاالله سرمدی نیز که از دهه 70 نقش مهمی در احیای خط شکسته در همدان داشته‌ است هم می‌توان اشاره کرد.

چرا خوشنویسی در هنر اسلامی و قرآنی جایگاه ویژه‌ای دارد؟

خط و زبان، همواره ابزارهای مهمی برای انتقال فرهنگ بوده‌اند. اما آنچه در طول تاریخ ماندگار شده، آثاری است که با خط خوش کتابت شده‌اند. خوشنویسی در فرهنگ اسلامی جایگاهی ویژه دارد، چراکه از همان ابتدا، زیباترین شکل کتابت قرآن کریم به‌وسیله این هنر انجام شده است.

کدام خطوط در کتابت قرآن کاربرد بیشتری دارند؟

درحال حاضر خطوط نسخ و ثلث بیشترین کاربرد را در کتابت متون قرآنی دارند. خط نسخ برای نوشتن متن قرآن و ادعیه استفاده می‌شود، درحالی‌ که خط ثلث بیشتر در کتیبه‌نگاری و تزئینات مساجد و سایر اماکن مذهبی به‌کار می‌رود.

آیا شما تجربه کتابت قرآن داشته‌اید؟

بله، اما بیشتر در حد نگارش سوره‌های کوچک و آیات قرآنی به‌صورت آثار نمایشگاهی. از آنجایی‌ که تخصص من در خط نستعلیق و شکسته است، در کتابت نسخ و ثلث فعالیت گسترده‌ای نداشته‌ام.

با توجه به پیشرفت فناوری، آینده هنر خوشنویسی را چگونه می‌بینید؟

پیشرفت فناوری، جنبه کاربردی خوشنویسی را کاهش داده و بیشتر جنبه هنری آن را حفظ کرده است. امروزه برای بقای این هنر، نیاز به حمایت نهادهای فرهنگی و دولتی داریم تا بتوانیم آن را به نسل‌های آینده منتقل کنیم.

چه اقداماتی برای ترویج خوشنویسی انجام داده‌اید؟

برای معرفی این هنر تلاش کرده‌ایم خوشنویسی را در فضای شهری به نمایش بگذاریم؛ برای مثال در محرم سال گذشته آثار خوشنویسان با موضوع عاشورا در پیاده‌راه بوعلی نصب شد و در هفته خوشنویسی آثار اساتید خوشنویس در سطح شهر به‌صورت بنر نمایش داده شد.

و چالش‌های اصلی خوشنویسان امروز چیست؟

دو چالش اصلی داریم؛ نخست حفظ خوشنویسان باتجربه که سال‌ها در این عرصه فعالیت داشته‌اند و دیگری جذب استعدادهای جدید که به‌دلیل کاهش کاربرد خوشنویسی، انگیزه ورود به این هنر را کمتر دارند. برای حمایت از خوشنویسان، پیشنهاد می‌کنم نهادهای دولتی خرید آثار هنری را در برنامه خود قرار دهند و این آثار را در مناسبت‌های مختلف به‌عنوان هدیه ارائه کنند. همچنین رسانه‌ها و صداوسیما باید نقش پُررنگ‌تری در معرفی این هنر ایفا کنند.

ممنون از وقتی که به ما اختصاص دادید، به‌عنوان سخن پایانی اگر مطلبی هست، بفرمایید.

خوشنویسی هنری است که روح را تغذیه می‌کند و نباید اجازه دهیم در میان نسل جدید کم‌رنگ شود. امیدوارم با حمایت‌های فرهنگی، این هنر همچنان زنده بماند و علاقه‌مندان بیشتری را به خود جذب کند؛ پیشاپیش سال نو را تبریک می‌گویم و آرزوی سالی پُربرکت برای همه دوست‌داران هنر دارم.

آینده هنر خوشنویسی در همدان بستگی به توجه همه‌جانبه دارد

در خاتمه باید گفت؛ هنر خوشنویسی به‌عنوان یکی از ارزشمندترین ارکان فرهنگی و هنری ایران، در طول تاریخ نه‌تنها در بین هنرهای ایرانی، بلکه در سطح جهانی نیز شناخته‌ شده است. این هنر که نمادی از زیبایی‌شناسی، دقت و انسجام در استفاده از کلمات و حروف است، همواره جایگاهی ویژه در فرهنگ ایرانی داشته است. در همدان که به‌عنوان یکی از شهرهای برجسته در عرصه هنر خوشنویسی شناخته می‌شود، این هنر از جایگاه تاریخی و فرهنگی خاصی برخوردار است.

خوشنویسی همدان با اساتیدی همچون مرحوم استاد حسن دانشفر، مرحوم استاد جواد رحیمیان و استاد مرتضی شعبانی، توانسته نقشی تأثیرگذار در تحولات هنری کشور ایفا کند. هنرمندان مذکور به‌ویژه در زمینه کتابت قرآن و آثار مذهبی، نقش بسزایی در شناساندن این هنر به نسل‌های مختلف ایفا کرده‌اند، اما با وجود این پیشینه درخشان، هنر خوشنویسی در همدان امروز با چالش‌هایی جدی روبه‌رو است.

یکی از مهم‌ترین مشکلات، کاهش حمایت‌های دولتی و کمبود منابع مالی برای هنرمندان خوشنویس است. در گذشته خوشنویسی به‌عنوان یک هنر کاربردی، نه‌تنها در زمینه‌های مذهبی و فرهنگی، بلکه به‌عنوان یک منبع درآمد برای هنرمندان نیز مطرح بود. اما امروزه با ظهور فناوری‌های دیجیتال و کاهش تقاضا برای کاربردهای نوشتاری، جنبه‌های کاربردی خوشنویسی کاهش یافته و این هنر بیش‌ازپیش به جنبه هنری خود محدود شده است.

در این شرایط مسئولین و نهادهای فرهنگی باید حمایت‌های بیشتری از هنرمندان خوشنویس داشته باشند تا بتوانند این هنر را به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی ایران حفظ کنند. برگزاری جشنواره‌ها، رویدادهای فرهنگی و توجه به فضاسازی شهری می‌تواند نقش مهمی در معرفی و ترویج خوشنویسی ایفا کند. علاوه‌بر این، باید تلاش شود که خوشنویسی به‌ویژه در مناسبت‌های مذهبی و ملی جایگاه ویژه‌تری پیدا کند. این کار نه‌تنها به معرفی بیشتر خوشنویسی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند نسل جوان را به سمت این هنر پُرارزش سوق دهد.

درنهایت آینده هنر خوشنویسی در همدان و ایران بستگی به توجه و حمایت‌های همه‌جانبه دارد؛ به‌ویژه باید زمینه‌هایی برای جذب نسل جدید هنرمندان فراهم کرد تا این هنر در دنیای مدرن و دیجیتال نیز بتواند جایگاه خود را حفظ کند و همچنان به‌عنوان بخشی از فرهنگ غنی ایرانی در دنیای امروز درخشنده باشد.