نبود صادرات و فعالیت نمایندگی دیگر استان‌ها در عرصه تابلوفرش طی یکی دودهه گذشته، وضعیت هنر- صنعت فرش دستباف همدان را متأثر کرده چنانکه هر یک از این گره‌ها بر تار و پود فرش استان خودنمایی می‌کند.
این در حالی است که فرش‌های بافت زاگرس‌نشینان به‌ویژه مردمان استان‌های غربی همواره از دیرباز شهره بوده و اهالی این دیار به‌واسطه کسب برترین‌ها در هنر فرش‌بافی، همواره از جایگاه نخست خود در این هنر صیانت کرده‌اند.
در بین استان‌ها و مناطق مختلف کشور، استان همدان به‌عنوان یکی از مراکز اصلی تجارت فرش در منطقه غرب ایران از گذشته تاکنون، کانون توجه متقاضیان فرش دستباف بوده، اما طی این سال‌ها متأسفانه شاهد افول در عرصه این هنر- صنعت بوده‌ایم به‌طوری‌که دیگر نه از رونق راسته خامه‌فروشان در همدان خبری هست و نه کسی از احوال استادکاران نامی این رشته هنری می‌پرسد.
این در حالی است که طی یک دهه گذشته همواره تأکید مقام معظم رهبری در عرصه تولید تکیه بر داشته‌های داخلی بوده؛ البته از حق که نگذریم طی یکی دو سال اخیر با تغییر در مدیریت اداره فرش همدان، شاهد پویایی بیشتری در این هنر- صنعت هستیم، از طرفی در ابتدای سال مدیرکل صنعت و معدن و تجارت استان همدان نیز بر تلاش توسعه صادرات این محصول تأکید کرد.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا با مهدی خورشیدی؛ رئیس اداره فرش استان همدان و نیز حمید عدالتی مرفه؛ رئیس اتحادیه فرش همدان درخصوص آخرین وضعیت این هنر- صنعت گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
رئیس اداره فرش استان همدان با بیان اینکه در راستای تقویت این هنر- صنعت در همدان از طریق سازمان مدیریت استان اقداماتی انجام داده و موفق شدیم مجدداً حمایت‌هایی را دریافت کنیم گفت: علاوه بر این، بودجه‌های مناسبی نیز از تهران و مرکز ملی فرش ایران تخصیص یافته است.
مهدی خورشیدی با ابراز اینکه تاکنون طی سه فقره اختصاص بودجه بالغ بر 600 میلیون تومان برای تقویت دوره‌های آموزشی اعتبار استانی جذب کرده‌ایم عنوان کرد: یکی از این دوره‌ها که شامل دوره‌های رفوگری و مرمت می‌شود و همچنین، دو دوره دیگر، ازجمله دوره بازاریابی، نیز برگزار شد؛ در فروردین ماه نیز چند دوره آموزشی دیگر نیز در برنامه داریم.
وی ادامه داد: علاوه بر این دوره‌های آموزشی، ما برنامه‌های مختلفی برای جشنواره‌ها، نمایشگاه‌ها و سایر رویدادهای مرتبط داریم.
وی با بیان اینکه سازمان مدیریت حدود سه میلیارد تومان بودجه تخصیص داده که از ابتدای سال جاری در حوزه صنعت فرش استان هزینه خواهد شد تشریح کرد: در حال حاضر، بین 60 تا 70 هزار نفر در استان کارت قالی‌بافی دارند، اما به‌دلیل رکود بازار، تحریم‌ها و محدودیت‌های صادراتی، تعداد فعالان واقعی این حوزه کاهش یافته و به حدود 20 تا 30 هزار نفر رسیده است.
رئیس اداره فرش استان همدان با بیان اینکه با وجود تحریم‌ها، خوشبختانه هنوز صادرات فرش از استان ادامه دارد و از شهرهایی مانند بهار، همدان، ملایر و حتی نهاوند صادرات انجام می‌شود اذعان کرد: البته به‌دلیل تحریم‌ها، امکان صادرات عمده و به‌صورت پالت وجود ندارد، زیرا محموله‌ها به‌سرعت توقیف می‌شوند.
خورشیدی با تأکید بر اینکه در حال حاضر متأسفانه به‌دلیل مشکلات قانونی، بسیاری از صادرات به‌صورت غیررسمی (قاچاق) انجام می‌شود عنوان کرد: این فرش‌ها بیشتر از طریق روش‌هایی مانند چمدانی و خارج از مسیر گمرک صادر می‌شوند. با این حال، بر اساس اطلاعات مرکز ملی فرش، همدان همچنان یکی از استان‌های برتر در زمینه صادرات فرش است و جزو رتبه‌های نخست تا سوم در سطح کشور قرار دارد.
وی با ابراز اینکه، بسیاری از صادرات فرش همدان از طریق گمرکات سایر استان‌ها مانند تهران و مرزهای کشور انجام می‌شود، اظهار کرد: در زمینه ارتقای کیفیت، چند شرکت خصوصی فعالیت‌هایی را برای شناسنامه‌دار کردن فرش انجام می‌دهند اما برای فرش‌های همدان که معمولاً در اندازه‌های کوچک و تجاری بافته می‌شوند، دریافت شناسنامه چندان مقرون‌به‌صرفه نیست زیرا هزینه آن برای هر فرش بین سه تا پنج میلیون تومان است که برای تولیدکنندگان ما به‌صرفه نیست بااین‌حال، در صورت تمایل افراد، امکان دریافت شناسنامه برای فرش‌هایشان وجود دارد.
وی با اشاره به احیای نقشه‌های سنتی فرش همدان ابراز کرد: در این زمینه، انجمن طراحان فرش استان با همکاری اتحادیه‌ها و تعاونی‌ها فعالیت می‌کند چراکه خوشبختانه، ما 12 تشکل خصوصی داریم، ازجمله انجمن صادرکنندگان فرش، انجمن طراحان، 9 اتحادیه و تعاونی فرش روستایی و دو اتحادیه استانی؛ بنابراین انجمن طراحان با حمایت این تشکل‌ها تاکنون بیش از 150 تا 200 نقشه فرش را به‌روزرسانی کرده است.
رئیس اداره فرش استان همدان با بیان اینکه همدان طراحان و رفوگران ماهری دارد و به همین دلیل، ما در مرکز منطقه غرب کشور مأموریت داریم که آموزش‌های لازم را ارائه دهیم عنوان کرد: برای این منظور، دوره‌های آموزشی ویژه‌ای با استفاده از اساتید باتجربه برگزار کرده‌ایم تا جوانان و نوجوانان را در حوزه طراحی و مرمت فرش آموزش دهیم؛ بنابراین همانطور که پیش‌تر عنوان شد تاکنون بیش از 200 نقشه سنتی فرش به‌روزرسانی شده و برنامه‌های بیشتری نیز در این راستا در حال اجرا است.
خورشیدی با اشاره به حمایت از فعالان صنعت فرش، به‌ویژه در حوزه تسهیلات گفت: در زمینه حمایت از فعالان این حوزه، دو نوع حمایت اصلی شامل بیمه تأمین اجتماعی و پرداخت تسهیلات در نظر گرفته شده به‌طوری که افراد دارای کارگاه‌های قالی‌بافی که زیرمجموعه دارند، می‌توانند بین 200 تا 400 میلیون تومان تسهیلات دریافت کنند حال آنکه این تسهیلات هر سال پرداخت می‌شود.
وی با بیان اینکه طی سال جاری از این محل با عنوان مشاغل خانگی بالغ بر حدود 20 میلیارد تومان اعتبار تخصیص یافته و به‌صورت تسهیلات پرداخت شده عنوان کرد: جالب است بدانید که برای هر بافنده به‌صورت انفرادی تا سقف 40 میلیون تومان پرداخت می‌شود؛ البته این تسهیلات به‌صورت نوبتی اعطا می‌شود و سالانه بین 50 تا 200 نفر از بین سه هزار نفر متقاضی در صف انتظار، موفق به دریافت آن می‌شوند.
وی افزود: در زمینه بیمه تأمین اجتماعی نیز سالانه بین پنج تا 10 سهمیه دریافت می‌شود؛ زیرا به‌دلیل کاهش منابع دولتی در سال‌های اخیر، این سهمیه‌ها محدود شده‌اند؛ اما همچنان برای بافندگانی که واقعاً به این حمایت نیاز دارند، سهمیه بیمه تأمین اجتماعی اختصاص می‌یابد.
رئیس اداره فرش استان همدان با بیان اینکه در راستای جبران این سهمیه علاوه بر بیمه تأمین اجتماعی، گزینه دیگری نیز برای فعالان این صنعت وجود دارد گفت: صندوق بیمه عشایری، کشاورزی و روستایی که معمولاً مختص روستاییان و عشایر است، بر اساس تفاهم‌نامه‌ای با مرکز ملی فرش ایران، امکان بیمه کردن بافندگان شهری را نیز فراهم کرده است.
خورشیدی با اشاره به اینکه فرایند معرفی این افراد به صندوق، کاملاً رایگان است و از طریق اداره صنعت، معدن و تجارت استان یا شهرستان انجام می‌شود عنوان کرد: لازم است تأکید شود که برخی افراد برای دریافت معرفی‌نامه به‌اشتباه مبالغی پرداخت کرده‌اند، درحالی‌که این خدمت رایگان بوده و در صورت بهره‌مندی از این فرصت این بیمه مزایای قابل‌توجهی ازجمله امکان بازنشستگی را برای بافندگان فراهم می‌کند.
وی با اشاره به حمایت از صادرات فرش و آموزش بازاریابی دیجیتال عنوان کرد: در حوزه صادرات، طی سال گذشته 15 دوره آموزشی در 15 نقطه استان همدان با هدف آموزش بازاریابی و آشنایی با بازارهای دیجیتال برای بافندگان و تولیدکنندگان برگزار شده تا علاوه بر صادرات سنتی، بتوانند از طریق سکوهای (پلتفرم‌های) دیجیتال مانند آمازون و سایر فروشگاه‌های برخط نیز محصولات خود را عرضه کنند به طوری که نتایج این آموزش‌ها مثبت بوده و اکنون چندین تولیدکننده و بافنده از همدان در حال صادرات به کشورهای مختلف هستند.
در ادامه رئیس اتحادیه فرش همدان نیز با بیان اینکه در حال حاضر، شرایط تولید فرش نه‌تنها در همدان بلکه در کل کشور بحرانی شده گفت: بافندگان دیگر انگیزه‌ای برای کار ندارند؛ زیرا وقتی 6 ماه پای دار قالی می‌نشینند و زحمت می‌کشند، درآمدشان حتی هزینه‌های زندگی‌شان را هم پوشش نمی‌دهد.
حمیدرضا عدالتی ادامه داد: از سوی دیگر، کارخانه‌هی بافت فرش‌های ماشینی بی‌کیفیت روزبه‌روز در حال گسترش هستند و این مسئله ضربه بزرگی به صنعت فرش دستباف وارد کرده است.
وی با اشاره به اینکه در حال حاضر بالغ بر 60 هزار بافنده در استان داریم گفت: با افزایش هزینه‌ها، اتحادیه برای حل مشکلات بافندگان از طریق اداره فرش اقداماتی داشته و پیگیری‌ها انجام شده اما حمایتی که در راستای تقویت تولید باشد، صورت نگرفته است.
این فعال صنعت فرش در همدان افزود: مثلاً چند سال پیش قانونی تصویب شد که قالی‌بافان را تحت پوشش بیمه قرار دهد، اما این بیمه بیشتر به سمت افرادی که تابلوفرش می‌بافند هدایت شد؛ یعنی امروز بسیاری از قالی‌بافان به‌جای فعالیت حرفه‌ای، صرفاً برای بهره‌مندی از بیمه، دار قالی کوچکی در خانه قرار داده‌اند، درحالی‌که کارگاه‌های قالی‌بافی که تولید واقعی دارند، به‌دلیل هزینه‌های بالا نمی‌توانند کار خود را ادامه دهند.
عدالتی با اشاره به مشکلات مرتبط با کیفیت مواد اولیه فرش دستبافت گفت: متأسفانه امروز وضعیت حوزه رنگرزی نامطلوب است زیرا بسیاری از رنگ‌های موجود، مواد شیمیایی بی‌کیفیت وارداتی هستند که پس از شستشو تغییر رنگ می‌دهند.
وی ادامه داد: همچنین، خامه پشمی با افزایش قیمت روبه‌رو شده و فرآوری مناسبی روی آن انجام نمی‌شود. این در حالی است که در گذشته، پشم‌های باکیفیت از دام‌های داخلی تهیه و فرآوری می‌شد، اما اکنون بخش زیادی از پشم چیده‌شده بدون استفاده باقی می‌ماند یا صادر می‌شود.
وی در پاسخ به این پرسش که در حال حاضر، تولید سالانه فرش در همدان چقدر است؟ ابراز کرد: حدود 40 تا 45 هزار مترمربع فرش در سال در همدان تولید می‌شود که این مقدار نسبت به سال‌های گذشته کاهش یافته است.
رئیس اتحادیه فرش همدان خاطرنشان کرد: از نظر صادرات نیز آمار دقیقی در دست نیست، اما فرش همدان ذاتاً صادرات‌محور است و مشتریان خارجی دارد.
این مسئول گفت: گام‌های مثبتی در راستای احیای نقشه‌های سنتی همدان توسط اداره فرش و انجمن طراحان برداشته شده اما مشکل اصلی این است که اگر برای صادرکنندگان مشوق‌هایی در نظر گرفته نشود، تولیدکنندگان انگیزه‌ای برای ادامه کار نخواهند داشت چراکه متأسفانه تحریم‌های داخلی و خارجی مانع بزرگی بر سر راه صادرات فرش شده است.
عدالتی در پاسخ به این پرسش که آیا تسهیلات مالی برای بافندگان در نظر گرفته شده است؟ بیان کرد: این تسهیلات پرداخت می‌شود؛ اما انتقادهایی بر آن وارد است و آن اینکه بیشتر به‌صورت فردی است و بسیاری از قالی‌بافان برای حل مشکلات شخصی خود از این وام‌ها استفاده می‌کنند این در حالی است که اگر این تسهیلات به‌صورت کارگاهی و هدفمند ارائه شود، می‌تواند تأثیر بیشتری در توسعه این صنعت داشته باشد.
وی با اشاره به وضعیت برندینگ این هنر- صنعت در استان همدان اذعان کرد: بیش از 40 ویژند ثبت‌شده در حوزه فرش استان داریم درحالی‌که برخی استان‌های مطرح دیگر تنها چند ویژند محدود دارند؛ بنابراین این موضوع نشان‌دهنده ظرفیت بالای استان در این حوزه است؛ اما برای حفظ و ارتقای جایگاه همدان، باید حمایت‌های دولتی افزایش یابد و تولیدات فرش به‌روز شوند تا بتوانند با نیازهای بازارهای داخلی و خارجی تطبیق پیدا کنند.

طاهره ترابی مهوش