مراسم رونمایی و نقد کتاب «تاریخ رشیدی» به کوشش دکتر علی محمدی، استاد گروه زبان و ادبیات فارسی در سالن شهیدچیت‌سازیان دانشکده علوم انسانی دانشگاه بوعلی‌سینا به همت انجمن علمی دانشجویی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه، برگزار شد.
* چالش‌های تصحیح نسخ در نظام دانشگاهی امروز
در ابتدای این مراسم رئیس دانشکده علوم انسانی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان سخنان خود را با تشکر از دکتر محمدی به‌دلیل تصحیح و انتشار این اثر آغاز کرد و گفت: تصحیح نسخ، سنتی پسندیده در حوزه علمی بوده که متأسفانه در چند دهه اخیر از این امر مهم غفلت شده است؛ استادان پیشین ما، از نسل اول دانشگاه تهران، بر این کار همت ‌گماشتند و بسیاری از نسخ مهم را تصحیح کردند.
فردین مرادخانی یکی از دلایل فاصله گرفتن اساتید از این کار را قوانین وزارت علوم دانست و افزود: به‌دلیل اهمیت یافتن مقاله‌نویسی و امتیازدهی ناکافی دانشگاه به کارهای جان‌فرسایی مانند تصحیح نسخ که ممکن است 10 تا 20 سال زمان ببرد، انگیزه اساتید برای انجام این‌گونه تحقیقات، کاهش یافته است؛ به‌واقع زحمت 20 ساله دکتر محمدی برای تصحیح این اثر، شاید به اندازه یک مقاله پژوهشی امتیاز نداشته باشد!
وی با تقدیر از قلم روان و تعلیقات دقیق دکتر محمدی به‌ویژه در معرفی و توضیح برخی واژه‌ها برای نخستین‌بار و با اشاره به بررسی نزدیک به 10 نسخه خطی توسط مصحح، ابراز کرد: کسانی که با نسخه‌شناسی سروکار دارند، می‌دانند که گاهی برای فهمیدن یک کلمه، ماه‌ها وقت صرف می‌شود.
رئیس دانشکده علوم انسانی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان این اثر را خدمتی بزرگ به زبان فارسی خواند و یادآور شد: گستره تمدن فارسی بسیار فراتر از مرزهای ایران امروزی است و هر تلاش برای تقویت این زبان، ارزشمند محسوب می‌شود؛ این کتاب به ما نشان می‌دهد که چگونه یک نویسنده ترک‌زبان توانسته اثری چنین ارزشمند به فارسی بنویسد.
مرادخانی با اشاره به حضور نزدیک به یک‌هزار بیت شعر در این کتاب، اشاره کرد: جامی، شاعری است که در تمدن ما کمتر مورد توجه قرار گرفته، اما بیشترین ابیات استفاده‌شده در این کتاب را به خود اختصاص داده است.
وی در پایان سخنانش نقدهایی نیز از این اثر کرد و گفت: در خاتمه باید بگویم در روزگاری که هویت ایرانی و زبان فارسی از سوی جریان‌های مختلف مورد هجوم قرار گرفته است، زبان فارسی آن حبل‌المتینی بوده که در طول دو هزار سال، تمام اقوام و ادیان این سرزمین را به هم پیوند زده است.
* دکتر محمدی احیاگر کتاب «تاریخ رشیدی» است
معاون آموزشی و تحصیلات تکمیلی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان نیز با بیان اینکه امروز در این آیین گِرد هم آمده‌ایم تا از تلاش‌های مجدانه دکتر محمدی که نزدیک به 20 سال از عمر خود را صرف این کار ارزشمند کرده‌اند تقدیر کنیم، ابراز کرد: به‌حق باید گفت اگر میرزاحیدر مؤلف «تاریخ رشیدی» است، آقای دکتر محمدی احیاگر این اثر گران‌سنگ هستند.
سیدمهدی مسبوق گفت: این آثار، گنجینه‌های ارزشمند سرزمین کهن ما هستند و ما وظیفه داریم از این میراث ارزشمند حفاظت کنیم.
وی کتاب «تاریخ رشیدی» را از ابعاد مختلف دارای اهمیت دانست و افزود: یک بُعد، اهمیت تاریخی آن است؛ چراکه نویسنده تلاش کرده ناگفته‌هایی از شیوه‌های زندگی و رخدادهای دوره خود (به‌ویژه در مورد پادشاهان و خوانین مغول) را با جزئیات ثبت و ضبط کند؛ چه‌بسا اگر این کتاب نبود، بسیاری از این دانسته‌های تاریخی درباره خان‌های مغول، از دید پژوهندگان پنهان می‌ماند. همچنین، این کتاب در مورد آداب و رسوم و آیین مردمان آسیای مرکزی سخن می‌گوید؛ گستره‌ای که از قزاقستان و قرقیزستان و تاجیکستان و افغانستان گرفته تا هند و بخشی از چین کنونی را در بر می‌گیرد. از جهت ادبی نیز باید گفت این دوره، یکی از برجسته‌ترین دوره‌های شکوفایی نثر فارسی است و به‌نوعی حلقه پیوند دوره تیموری و سرآغاز دوره صفویه به‌شمار می‌رود.
مسبوق اذعان کرد: جالب است کسی که در میان مغولان زیسته و در میان ترکان پرورش یافته، چنین به زبان فارسی مسلط است و نثری ساده و درعین‌حال بلیغ ارائه می‌دهد؛ این نشان از عمق استراتژیک زبان فارسی دارد که حتی مغولان ساکن در سرزمین‌های ترک و مغول نیز بدان تسلط داشته‌اند. به گفته آقای دکتر محمدی، نویسنده در این کتاب بیش از 70 سوره قرآن را به‌صورت تلویحی آورده و صدها بیت از بزرگان شعر فارسی را تضمین کرده که گواهی بر همین امر است.
معاون آموزشی و تحصیلات تکمیلی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان در پایان سخنانش عنوان کرد: آقای دکتر محمدی در این تصحیح رویکردی علمی و انتقادی داشته‌اند؛ مصحح باید به دو سلاح دانش و هنر مسلح باشد و ما هر دو را در این اثر می‌بینیم. ایشان هیچ نسخه‌ای را به‌عنوان اساس مد نظر قرار نداده‌اند و با بررسی حداقل 10 نسخه، هرجا لازم بوده، نویسه درست را براساس تشخیص خود (چه بر پایه ذوق ادبی و چه دانش تاریخی)، به‌کار گرفته‌اند.
* دانشگاه بوعلی‌سینا شهرک دانشگاهی شده است
استاد دانشگاه بوعلی‌سینا همدان و وزیر پیشین علوم نیز با بیان اینکه سابقه‌ دوستی و همکاری بنده با دکتر محمدی سه دهه است، گفت: اساتیدی همچون ایشان، بر وجاهت و شکوه دانشگاه افزوده‌اند.
محمدعلی زلفی‌گل با اشاره به اینکه ظرفیت دانشگاه بوعلی‌سینا بسیار زیاد است و الحمدلله توانسته تمام سلایق مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را کنار هم جمع کند، عنوان کرد: اخیراً رئیس محترم دانشگاه بوعلی‌سینا، جناب آقای دکتر مجذوبی که تنها استاد ممتاز این دانشگاه هستند، این جسارت را به خرج داده‌اند و اجلاس رؤسای دانشگاه‌ها، پارک‌های علم و فناوری و پژوهشگاه‌ها را به‌طور هم‌زمان در دانشگاه بوعلی‌سینا برگزار کرده‌اند که این خود یک افتخار است.
وی با بیان اینکه سال 1366 که من دانشجوی کارشناسی بودم دانشگاه بوعلی‌سینا فقط شامل همان ساختمان دانشکده‌ علوم پایه بود، ابراز کرد: اما امروز به یک شهرک دانشگاهی تبدیل شده است.
وزیر پیشین علوم با اشاره به اینکه آفت جامعه‌ علمی ما «حسادت» است، گفت: ما یاد نگرفته‌ایم که وقتی همکار یا همکلاس ما رشد می‌کند، ذوق کنیم! خواهش من از دکتر محمدی این است که سوابق تاریخی حسادت در ادبیات فارسی را جمع‌آوری و تبدیل به یک مقاله کند؛ این کار خدمت بزرگی به کشور و جامعه‌ علمی ما خواهد بود.
زلفی‌گل در پایان سخنانش با بیان اینکه اگر جامعه‌ای بخواهد ساخته شود از طریق علوم انسانی ساخته می‌شود، ابراز کرد: علوم طبیعی برای شما «آسایش» ایجاد می‌کند، اما علوم انسانی برای شما «آرامش» ایجاد می‌کند. اگر به ادبیات فارسی نگاه کنید، می‌بینید که هر شعر و بیت آن یک دستورالعمل زندگی است.
* تقدیر از تصحیح دشوار «تاریخ رشیدی»؛ اثری فراتر از یک متن تاریخی
در ادامه مراسم، نقد و بررسی کتاب «تاریخ رشیدی» توسط سه تن از اساتید دانشگاه بوعلی‌سینا همدان در رشته‌های زبان و ادبیات فارسی، زبان‌شناسی و زبان انگلیسی، صورت گرفت.
استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان در این جلسه نقد اظهار کرد: انتخاب و تصحیح متنی با این حجم از دشواری و تنوع موضوعی که مستلزم اشراف به تاریخ و جغرافیایی فراتر از مرزهای امروزی ایران و آشنایی با انبوهی از شخصیت‌ها و اسامی با ریشه‌های ترکی و مغولی است، جسارت بسیار بزرگی می‌طلبد.
قهرمان شیری افزود: این کتاب علاوه‌بر ارزش تاریخی، از جنبه‌های ادبی، زبان‌شناسی، فرهنگ، انسان‌شناسی و مردم‌شناسی نیز قابل بررسی است؛ وقتی کتاب را ورق می‌زنیم و می‌بینیم که بالای هر کلمه عددی ذکر شده، نشان می‌دهد که مصحح تک‌تک این کلمات را در ده‌ها متن بررسی و بر آن‌ها اشراف پیدا کرده است و این حجم از زحمت و زمانی که صرف شده، واقعاً ستودنی است.
وی با بیان اینکه در دانشگاه‌های امروز ایران کمتر شاهد انجام چنین کارهای پُرزحمتی هستیم، تصریح کرد: این اثر ما را با یک موقعیت تاریخی بینابین یعنی اتمام دوره تیموریان و آغاز دوره صفوی آشنا می‌کند؛ دوره‌ای که اطلاعات مدون زیادی درباره آن نداریم. کتاب‌هایی مانند تاریخ رشیدی، نثر فارسی در این دوره را به ما نشان می‌دهند و مشخص می‌کنند که زبان فارسی طی دوره‌ای در خارجِ ایران از درخشش بسیاری برخوردار بوده، درحالی که در داخل ایران این‌گونه نبوده است.
شیری در پایان سخنانش با تأکید بر گران‌سنگی کتاب و ابراز انتقادهای خویش به کتاب، خاطرنشان کرد: این کتاب از منظر تاریخی، زبانی و ادبی، بسیار ارزشمند است و باید قدردان استادی بود که بخشی از عمر خود را صرف چنین کاری کرده است. شاید در روال اداری به آن بها داده نشود، اما ما حداقل می‌توانیم قدردان آن باشیم که متنی که پیش‌تر به شکل غیر علمی چاپ شده بود، اکنون به شکل بسیار علمی به چاپ رسیده و در دسترس ما قرار گرفته است.
* کتاب «تاریخ رشیدی» یک «داده زبانی» بسیار ارزشمند است
استاد گروه زبان‌شناسی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان نیز با اشاره به کیفیت چاپ اثر توسط مرکز نشر دانشگاه، اظهار کرد: به نظرم این کتاب ازلحاظ چاپ و شکل ظاهری، یکی از بهترین آثاری است که در دانشگاه ما منتشر شده است.
محمد راسخ‌مهند در تحلیل محتوایی اثر چند ویژگی اصلی برای آن برشمرد و گفت: نخست، این کتاب یک متن تاریخی است که به یک برهه و جغرافیای خاص می‌پردازد. دوم، نتیجه یک تصحیح متنی است که آقای دکتر محمدی با روش خود انجام داده‌اند. سوم، این اثر یک متن ادبی است و چهارم اینکه یک «داده زبانی» بسیار ارزشمند محسوب می‌شود.
وی در پایان سخنانش با بیان نقدهای خود به کتاب، به غنای زبان فارسی اشاره کرد و افزود: زبان فارسی از عجیب‌ترین و پُربارترین زبان‌های دنیا است؛ زیرا از قرن سوم تاکنون متون مکتوب دارد و یک فارسی‌زبان امروزی می‌تواند متون کهن را تا حد زیادی بفهمد؛ ویژگی‌ای که در بسیاری از زبان‌های دیگر مانند انگلیسی، بدون استفاده از دیکشنری، میسر نیست.
* تصحیح متون به یافتن سکه گمشده در میان خاک با استفاده از یک غربال تشبیه شده است
استادیار گروه زبان انگلیسی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان نیز با استناد به حکایتی از کتاب «اسرارالتوحید» به نقل از شفیعی کدکنی با عنوان «دینار گمشده در غربال»، کار تصحیح متون را به یافتن سکه گمشده در میان خاک با استفاده از یک غربال تشبیه و تصریح کرد: به نظر من کاری که آقای دکتر محمدی در برخی موارد انجام داده‌اند، درواقع یافتن همان دینارهای گمشده و غربال کردن آن برای ما بوده است.
مصطفی حسینی در ارزیابی خود به دو بخش «مقدمه مفصل» و «تعلیقات گسترده» کتاب پرداخت و گفت: به نظر من بهترین بخش مقدمه، قسمت آغازین آن است که مانند یک داستان کوتاه نوشته شده و قلم خاص و واژگان ویژه دکتر محمدی، خواننده را با خود همراه می‌کند.
وی در پایان سخنانش با وارد کردن ایرادات خود به تصحیح این کتاب، در مورد تعلیقات کتاب بیان کرد: بر پاره‌ای از این تعلیقات بی‌ هیچ تعارفی، می‌توان یک جستار مستقل نوشت. در جاهایی واقعاً کار عمیقی انجام شده و شاید ما را از نیاز به بسیاری از مقالات به‌اصطلاح پژوهشی، نجات می‌دهد؛ برای نمونه، آقای دکتر برای توضیح یک ستون، 10 کتاب را دیده‌اند.
* تصحیح، دریای طوفانی است
استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان و مصحح کتاب نیز با بیان اینکه از همه‌ شما که در این مراسم حضور یافته‌اید صمیمانه سپاسگزارم، گفت: کدام متن است که ما بخوانیم و درباره آن نظر نداشته باشیم؟ به‌خصوص که در این روزگار نوشته شده باشد؛ بنابراین قدردان تأمل شما بر کتاب و نقدهایتان هستم.
علی محمدی با تواضع علمی و با اشاره به دشواری ذاتی کار تصحیح متون کهن، اظهار کرد: ادعا ندارم که شاهکاری آفریدم، چون کار تصحیح است و آقای دکتر عابدی که از مصححان مشهور و خوب ایران است، می‌گوید که تصحیح مثل این می‌ماند که شما وارد یک دریای طوفانی می‌شوی و اینکه آیا جان سالم از آن به در می‌بری یا خیر، معلوم نیست!
وی ابراز کرد: کتاب «تاریخ رشیدی» با توجه به محتوایی که داشت و حجم حدوداً چهار هزار صفحه‌ای آن، به‌ندرت ناشری زیر بار چاپ آن می‌رفت؛ انتشارات سخن با قراردادی خاص، حاضر شد این کار را انجام دهد. می‌خواستند کتاب را با پنج میلیون قیمت، چاپ کنند و شروطی داشتند که نپذیرفتیم و با برگزاری جلساتی، خوشبختانه اکنون قیمت کتاب دو میلیون و 700 هزار تومان شده است. با این تفاسیر هزینه‌ زیادی برای چاپش لازم بود؛ نفس گرم و بدون حسادت و گستره‌ نظری و عملی آقای دکتر زلفی‌گل کمک کرد تا این کار به سرانجام برسد و اگر حضور و مساعدت ایشان نبود، مطمئناً کتاب ما چاپ نمی‌شد.
محمدی با گوشه چشمی به درخواست دکتر زلفی‌گل مبنی بر نوشتن مقاله‌ای در ذم وجود حسادت در مجامع علمی، عنوان کرد: از منظر روانشناسی اجتماعی، ما در کشوری زندگی می‌کنیم که «حسادت» در آن بسیار فعال و مشهود است و این مسئله مربوط به دوره‌ خاصی نیست؛ متأسفانه این صفت رذیله گاهی در دانشگاه‌ها هم دیده میشود که امر بسیار مذمومی است.
استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان افزود: همان‌طور که روانشناسان به‌خوبی می‌دانند، حسادت جزء ذاتی انسان نیست، اما وجود آدمی ظرفیتی دارد که حسادت می‌تواند مانند بذری در آن رشد کند و اگر جامعه و خانواده به‌گونه‌ای باشند که مانع رشد این حس شوند، مردم کمتر به آن آلوده می‌شوند.
وی با آوردن شاهد مثال برای این موضوع از ادبیات فارسی، اذعان کرد: اگر به سده‌ هشتم و دوران حافظ توجه کنید، غزلی از او داریم که در پایانش می‌گوید «حسد چه می‌بری ای سست‌نظم بر حافظ...» و موارد دیگر که حاکی از آن است که حافظ از حسادت اطرافیانش در عذاب بوده؛ همچنین داستان طوطی و بازرگان که مولانا از آن نتیجه می‌گیرد «ما در زمانی زندگی می‌کنیم که اگر مرده شویم، رها می‌شویم! یعنی زمانه و حسادت اجازه نمی‌دهد در زمان زنده بودن شکوفا شویم و سپس سخن بسیار زیبایی می‌گوید «دانه باشی مرغکانت برچنند/ غنچه باشی کودکانت برکنند/ دانه پنهان کن به‌کلی دام شو/ غنچه پنهان کن گیاه بام شو».
محمدی در ادامه ابراز کرد: حدود 100 سال قبل از مولانا، نظامی در مرز ایران زندگی می‌کرده و دنیای آن سوی مرز و این سوی مرز را به‌خوبی می‌دیده است. از سخنان او نیز می‌توان فهمید که کشور ما با این آفت درگیر بوده؛ نظامی وقتی «خسرو و شیرین» را به‌عنوان گنجی بزرگ سرود، قطعاً حسودان بسیار آزارش دادند که در پایان این اثر می‌گوید «کسی کو بر نظامی می‌برد رشک/ نفس بی‌آه بیند دیده بی‌اشک»، یعنی کسی که فقط ظاهر کار نظامی را دیده و خون دل خوردن او برای سرودن اثرش را ندیده است. سپس می‌گوید «ز هر کشور که برخیزد چراغی/ دهندش روغنی از هر ایاغی/ ور اینجا عنبرین‌شمعی دهد نور/ ز باد سردش افشانند کافور»؛ یعنی در آن سوی مرز به هر چراغ کم‌نوری روغن می‌دهند تا تقویتش کنند، اما در کشور من اگر شمعی پُرنور باشد و بوی عنبر هم بدهد و زلالی شعله‌ خود را آشکار کند، با باد سرد آن را خاموش می‌کنند.
استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با ذکر خاطره‌ای از حسادت در مجامع علمی، عنوان کرد: استاد ما در دانشگاه اصفهان (آقای دکتر نوریان) روایتی از محمد پروین گنابادی نقل می‌کرد؛ روزی پروین گنابادی نزد استاد فروزانفر می‌رود و می‌گوید «آقا، در محفلی شنیدم که استادی پشت سر شما حرف‌ می‌زد!». فروزانفر می‌گوید «معلوم است که حسادت می‌ورزد، من پدرش را درمی‌آورم!» زمانی از این ماجرا می‌گذرد و گنابادی می‌بیند که بلایی سر حاسد نیامد. چند وقت بعد دوباره در محفلی پشت سر فروزانفر صحبت می‌کنند گنابادی بازهم نزد فروزانفر می‌رود و موضوع را مطرح می‌کند؛ فروزانفر می‌گوید «آتش به زندگی‌اش می‌زنم!» زمانی می‌گذرد و گنابادی می‌بیند که همچنان بلایی سر حاسد نیامده است. دفعه‌ سوم که این اتفاق می‌افتد، گنابادی به فروزانفر می‌گوید «آقا، این سومین بار است که سعایت شما را می‌کنند و کاری نمی‌کنید‍!» استاد پاسخ می‌دهد: «همان بار اول که گفتی، رفتم کتاب تازه‌ای خریدم و مشغول مطالعه شدم؛ این تنها چیزی بود که می‌توانست آتش به زندگی او بزند. بار دوم که گفتی هم کتاب دیگری خریدم و خواندم تا حسادت او بیشتر رشد کند و بار سوم هم همچنین!».
مصحح کتاب تاریخ رشیدی در پایان سخنانش گفت: ما باید این رویه را در جامعه ایرانی و به‌ویژه در دانشگاه‌ها، اصلاح کنیم و حسادت را از ریشه برکنیم تا رشد و توسعه ایران عزیز را ببینیم؛ دکتر زلفی‌گل هم خودشان از دام حسادت‌ها رنجیدند، اما از آن‌ها رستند و هم به بنده با آن روحیه‌ای که نقطه مقابل حسادت است و خیرخواهی نامیده می‌شود، در به ثمر رساندن این اثر کمک کردند.
گفتنی است؛ در پایان مراسم از این کتاب گران‌سنگ با حضور دکتر غلامحسین مجذوبی رئیس دانشگاه بوعلی‌سینا همدان، رونمایی و از دکتر علی محمدی استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان تقدیر شد.

فاطمه فراقیان