اخبار جعلی (Fake News) و یا اخبار زرد، اصطلاحی است که برای اخبار دروغ و یا اطلاعات نادرستی که با هدف فریب مردم در سطح جامعه منتشر می‌شود به کار می‌رود. اطلاعات نادرستی که به‌قدری ماهرانه در میان مردم منتشر می‌شود، گویا واقعیت دارد و مردم آن را باور کرده و تأثیرات زیادی در رویکرد کلی آن‌ها نسبت به موضوع خواهد داشت.

  چرا اخبار جعلی در جامعه ما تأثیرگذار شدند؟

تحول در جامعه ما منجر شده تا اخبار جعلی تأثیرگذاری بیشتری داخل کشور داشته باشند که یکی از این موارد، ورود پرسرعت ابزارهای هوشمند و سرویس‌ها و خدمات مبتنی بر اینترنت با مدیریت غربی‌های داخل کشور بدون فرهنگ‌سازی و ارتقای سواد رسانه و سواد فضای مجازی مردم است.

همچنین، گذر از جامعه شفاهی به جامعه شبکه‌ای و تحول در فرآیند تولید خبر، توزیع و دسترسی مخاطب به این اخبار منجر شده تا متأسفانه بستر مناسبی برای ایجاد و انتشار اخبار جعلی داخل کشور ما برای دشمنان مهیا شود.

  چرا مردم اخبار جعلی را می‌پذیرند؟

دلایل مختلفی برای پذیرش اخبار جعلی در سطح افکار عمومی وجود دارد. تطابق خبر جعلی با حوزه ادراک، شناخت، باور و عقاید مردم، عرضه شدن اخبار جعلی به‌صورت واقعی ازجمله این عوامل است.

این موضوع به این معنی است که اخبار جعلی تمام ویژگی‌ها و عناصر یک خبر واقعی را در خود دارد ولی استفاده از فن‌های عوام‌گرایی و پروپاگاندای رسانه‌ای در اخبار جعلی مرسوم است. همچنین، این‌گونه اخبار بیشتر خودشان را مردمی و اجتماعی نشان می‌دهند. همین سه نکته منجر به باورپذیرتر شدن این‌گونه اخبار در سطح جامعه می‌شود.

  هدف از ایجاد اخبار جعلی

اخبار جعلی در شکلگیری جنبش‌های اجتماعی تأثیر زیادی دارد. اخبار جعلی همان اخبار جهت‌دار، مغرضانه و تولید شده با تکنیک‌های جنگ روانی است که به‌صورت کاملاً هدفمند، حرفه‌ای و سازمانی در پوشش اخبار واقعی و در راستای جنگ شناختی ادراکی غالباً بر بستر رسانه‌های غیررسمی که امروز پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی هستند، تولید و منتشر می‌شود.

حال با توجه به گسترش فضای مجازی، انتشار اخبار جعلی و باورپذیری آن، خبرنگار روزنامه سپهرغرب با یکی از پژوهشگران حوزه ارتباطات به گفت‌وگو نشسته که نتیجه آن را باهم می‌خوانیم:

سینا تفنگچی با بیان اینکه افراد و گروه‌ها به دلایل مختلفی در فضای حقیقی و مجازی دروغ می‌گویند، عنوان کرد: مردم یک جامعه بنا بر اهداف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و یا برای تأمین نیازهای خود حقیقت را کتمان می‌کنند.

وی بیان کرد: اکثر اخبار کذب و دروغی که در فضای مجازی منتشر می‌شود، توسط رسانه‌ها و با اهداف از پیش تعیین‌شده ایجاد و نشر داده می‌شود.

مدرس علوم ارتباطات دانشگاه پیام نور در ادامه با بیان اینکه گاهی اوقات برخی از رسانه بر خلاف رسالت خود یعنی انتشار اخبار صحیح و درست عمل می‌کنند، ابراز کرد: بسیاری از رسانه‌های وابسته به گروه و یا جناح خاص، خبری را تولید می‌کنند که پایه غلط و کذبی دارد و مردم هم به دلیل اعتمادی که به آن رسانه دارند خبر را منتشر می‌کنند.

  انتشار آگاهانه اخبار هدف نهایی سودجویان

تفنگچی معتقد است: انتشار اخبار کذب از طرف رسانه‌های داخلی و یا معاند می‌تواند سبب به‌وجود آمدن موجی شود که اکثر مردم جامعه هم از آن حمایت می‌کنند، حتی بعد از آنکه مشخص شد خبر دروغ و کذب بوده مردم آن را باور نکرده و به همان خبر اول وفادار باقی خواهند ماند.

وی با بیان اینکه بعضی از مردم علاقه دارند تا در حوزه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی با انتشار یک خبر کذب به شایعه‌پراکنی بپردازند، افزود: در این ‌خصوص با انتشار یک خبر کذب طرفداران اخبار جعلی آگاهانه و هدفمند خبر را در شبکه و کانال‌های مختلف خبری و دوستانه منتشر می‌کنند.

این فعال حوزه ارتباطات، خاطرنشان کرد: تعدادی دیگر از افراد جامعه هم به‌صورت ناآگاهانه و به دلیل فقر اطلاعات، اخبار کذب را باور و منتشر کرده و سبب موج رسانه‌ای خواهند شد.

تفنگچی با بیان اینکه تأمین منافع رسانه، فرد و گروه سبب انتشار اخبار کذب در فضای مجازی و یا حقیقی می‌شود؛ اذعان کرد: در واقع بازی منافع سبب تولید اخبار کذب و سپس انتشار آن در رسانه‌های مختلف می‌شود.

  نسبت به واکسیناسیون رسانه‌ای خود اقدام کنید

وی گفت: افزایش سواد رسانه و آگاهی می‌تواند همانند واکسیناسیون رسانه‌ای عمل کند، پس‌ازآن مردم می‌توانند به تحلیل اخبار بپردازند و خبر دروغ و جعلی را تشخیص دهند.

این پژوهشگر حوزه رسانه ضمن اشاره به لزوم سامانه‌های راستی‌آزمایی در جامعه، عنوان کرد: متأسفانه در ایران به دلایل مختلفی همچون برخی از محدودیت‌ها، تحریم و غیره این سامانه‌ها فعال نیستند و گاهی اوقات نسبت به برخی از اخبار کذبی که از سوی یک رسانه خاص منتشر شده، واکنش نداده و صحت‌وسقم آن بیان نمی‌شود.

تفنگچی افزود: در ایالات متحده آمریکا سامانه راستی‌آزمایی به دلایل مختلف سیاسی، اقتصادی و یا وجود طرفداران دو طیف جمهوری‌خواه و دموکرات فعال نیست.

  اجرای نصفه و نیمه قانون، خاطیان را گستاخ‌تر می‌کند

وی با اشاره به قوانین مطبوعاتی مربوط به نشر اکاذیب، تصریح کرد: به‌طورکلی این قوانین به دلایل مختلف همچون منافع شخصی، رسانه‌ای گروه‌ها و برخی سیاست‌گذاری‌ها پیگیری نمی‌شود و در اکثر مواقع قانون به تذکر دادن به رسانه خاطی اکتفا می‌کنند.

این فعال حوزه رسانه، ابراز کرد: در سال 2017 مفهومی به نام «بی‌علاقگی» نسبت به واقعیت مطرح شد که محققان به این نتیجه رسیدند درصورتی‌که مخاطبان بیش از اندازه اخبار کذب را از رسانه‌ها دریافت کنند پس از مدتی حتی تمایل به شنیدن اخبار صحیح و راست هم نخواهند داشت.

حال با توجه به آنچه گفته شد در عصر جدید به دلیل گسترش فضای مجازی و اقبال عمومی از آن، تولید اخبار جعلی روزبه‌روز افزایش یافته است؛ در عصر امروز هر فردی می‌تواند با داشتن یک گوشی هوشمند مبادرت به ایجاد گروه، کانال، یا صفحات مجازی کند و در آن اخبار جعلی که منبع آن مشخص نیست را منتشر کند، البته این افراد از انتشار اخبار می‌توانند سودهای زیادی همچون افزایش فالورو (دنبال‌کننده) و به‌دنبال آن افزایش درآمد را داشته باشند.

همان‌طور که گفته شد برخی از افراد هوشمندانه مبادرت به تولید اخبار جعلی می‌کنند که بخشی از هوشمندی مربوط به همکاری با سازمان‌ها و رسانه‌های بیگانه است، رسانه‌هایی که قصد تخریب کشور و نظام را دارند و اهداف بلندپایه‌ای در خصوص تشویش اذهان عمومی، بدبینی، بی‌اعتمادی، تورم، گرانی و غیره دارند. از طرفی بارها در خصوص اهمیت سواد رسانه صحبت کردیم اما جا دارد بار دیگر اهمیت و لزوم این سواد را شرح دهیم بنا بر تحقیقات و مقالات سواد رسانه لازمه ورود به دنیای پر پیچ‌وخم رسانه است به‌طوری‌که اگر کسی بی‌سواد وارد این دنیا شود دیری نمی‌گذرد که دچار زیان می‌شود.

از طرفی راه‌های مختلفی برای مقابله با اخبار جعلی وجود دارد. مدیریت فضای مجازی به خصوص پلتفرم‌های غربی رها در داخل کشور، ارتقای سواد رسانه و سواد فضای مجازی مسئولان، مدیران و مردم، ارتقا و تقویت مبادی رسمی تولید و انتشار خبر در داخل کشور، تقویت پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی داخلی به عنوان بسترهای توزیع سریع اخبار واقعی و پاسخ به شایعات از جمله راه‌های مقابله با اخبار جعلی است.

  توصیه‌هایی برای قبل از بازنشر اخبار

مردم عزیز ایران پیش از بازنشر هر خبری در فضای مجازی که می‌بینند باید با نگاه انتقادی آن را پردازش کنند و حداقل از یکی از روش‌های تشخیص خبر جعلی مانند جستجو در موتورهای جستجو، توجه به عناصر خبری، توجه به منبع انتشار خبر و... استفاده کنند.

همچنین، توجه به پنج سؤال کلیدی سواد رسانه‌ای سازندۀ این پیام کیست؟ برای جلب توجه مخاطب از چه فنون خلاقانه‌ای استفاده شده است؟ چطور درک دیگران از یک پیام، با درک من متفاوت است؟ از یک پیام چه ارزش‌ها، سبک زندگی و عقایدی حذف یا به آن اضافه شده‌اند؟ چرا این پیام ارسال می‌شود؟ می‌تواند از راه‌های بسیار مهم مقابله با اخبار جعلی و بازنشر آنان توسط مخاطب باشد.

  جوانان پیشقدم برای محاصره تبلیغاتی دشمن

رهبر فرزانه انقلاب در بیانیه گام دوم انقلاب به شکستن محاصره تبلیغاتی دشمن توسط جوانان اشاره کرده‌اند، یکی از مصادیق محاصره تبلیغاتی دشمن در بیانیه گام دوم انقلاب خبرهای دروغ عنوان شده است. در این دنیای رسانه‌ای، رسانه‌ها قدرتی غیر قابل قیاس با به‌روزترین تجهیزات نظامی دارند.

در هفته‌های گذشته مردم دیدند رسانه‌ها با بسترهایی نظیر شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها می‌توانند با انتشار گسترده اخبار جعلی و شایعات نقاط قوت ما را تبدیل به نقاط ضعف کنند و جلوه‌های امیدبخش در کشور را پنهان کنند، حقایق را وارونه نشان دهند و نقاط ضعف را بسیار بزرگ‌تر از چیزی که هست نشان دهند.

عطیه صفی‌زاده