جنگل‌ها و مراتع ایران یکی از مهم‌ترین و با ارزش‌ترین منابع ملی کشور و از پایه‌های توسعه پایدار محسوب می‌شوند که بهره‌برداری صحیح توأم با عملیات اصلاح و احیای آن‌ها می‌تواند نقش اساسی در جهت حفظ آب و خاک و تأمین نیازمندی‌های کشور داشته باشد.

حال آنکه ایران کشوری با اقلیم خشک و نیمه‌خشک است که افزایش جمعیت و همچنین پدیده تغییرات اقلیمی، موجب افزایش مشکلات ناشی از کم‌آبی در آن شده، این در حالی است که با توجه به نقش جنگل‌ها در تولید و حفظ آب، می‌توان با گسترش کمی و کیفی جنگل به بهبود منابع آب کشور کمک کرد.

اما متأسفانه طی چند دهه اخیر به دلیل رشد فزاینده جمعیت، بهره‌برداری نامتعارف روند تخریب منابع جنگلی و مراتع و به‌دنبال آن تخریب محیط‌زیست افزایش یافته است به همین جهت یکی از نگرانی‌ها و چالش‌های امروز ما، حفاظت از این منابع به‌عنوان رگ حیات منابع آبی و حفظ اکوسیستم است.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا گفت‌و‌گویی را با عضو هیئت‌علمی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع ایران ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

خسرو ثاقب طالبی با بیان اینکه جنگل‌ها از چند دیدگاه دارای کارکرد بوده از اهمیت خاص برخوردارند که یکی از آن‌ها از منظر اکولوژیکی و محیط‌زیستی و دیگری از منظر اقتصادی است گفت: در بحث نقش جنگل‌ها در تولید و بازتولید آب هر دو جنبه اکولوژیکی و اقتصادی جنگل‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد.

وی با اشاره به اینکه اهمیت جنگل‌ها از منظر اکولوژیک نیز خود از نظر کارکردهای متفاوت آن قابل بررسی است ابراز کرد: نخست اینکه با ریشه‌دوانی درختان در خاک این مهم در تثبیت خاک تأثیرگذار بوده و از فرسایش آن جلوگیری می‌کند.

وی ادامه داد: در وهله بعد به خاطر تاج موجود در درختان این مهم از بارش شدید باران و برخورد آن با خاک جلوگیری کرده و در پی آن آب روی تاج درخت به‌صورت چتروار جمع و به‌اصطلاح شاهد تاج بارشی (به آهستگی) خواهیم بود که آب مورد نظر به‌آرامی روی خاک جنگل‌ها ریخته می‌شود بنابراین از متلاشی شدن ذرات خاک نیز جلوگیری می‌شود.

این استاد جنگل‌شناسی با تأکید بر اینکه ورود آرام و به‌کندی آب در خاک جنگل‌ها و در واقع نفوذ تدریجی آب در خاک، از ایجاد روان‌آب و سیل جلوگیری می‌کند افزود: نفوذ تدریجی، گذر از لایه‌های زیرزمینی و در پی آن تصفیه شدن آب منجر به آن می‌شود که از نقاط مختلف آب به‌صورت چشمه از منابع زیرزمینی خارج شود.

ثاقب‌طالبی ادامه داد: درواقع می‌توان جنگل‌ها را به یک اسفنج تشبیه کرد که آب را در خود نگه داشته و به‌تدریج اجازه خروج و نفوذ آن به خاک را می‌دهد.

وی با تأکید بر اینکه از جنبه‌های دیگر اکولوژیکی نیز جنگل‌ها از اهمیت بالایی برخوردارند، خاطرنشان کرد: جنگل‌ها به لحاظ تولید اکسیژن و نگه‌داشتن کربن از اندام‌های مختلف درختان گرفته تا خاک، منجر به آن می‌شود که از نظر تغییر اقلیم و آزاد شدن کربن در فضا و اتمسفر شاهد کاهش باشیم.

این دانشیار جنگل‌شناسی ادامه داد: علاوه بر این جنگل‌ها خود منجر به تلطیف آب‌وهوا نیز می‌شوند زیرا فضای داخلی جنگل‌ها در فصل تابستان‌ چهار تا پنج درجه از محیط بیرونی خنک‌تر و در فصل زمستان با وجود خزان به همین میزان گرم‌تر است پس شاهد یک تعدیل آب و هوایی هستیم که ضمن جذب آب و عمل کربن‌‌گیری و تنفس منجر به تعدیل رطوبت در هوا نیز می‌شود که با سرد شدن هوا در بالای جنگل‌ها خود منجر به تولید ابر و در پی آن بارش و بازگشت این آب به عرصه زمین می‌شود.

ثاقب‌طالبی با اشاره به اینکه بزرگ‌ترین نقش جنگل‌ها در بحث اکولوژیکی در بازتولید و مدیریت چرخه آب است بیان کرد: نکته این است که ما در برخی موارد و مناطق با جنگل‌ها برخورد مناسبی نداشته و به خاطر غلبه دیدگاه‌های اقتصادی که ارزش جنگل‌ها را ریالی می‌بیند تنها به جنگل‌ها به‌عنوان تولیدکننده چوب نگاه می‌کنیم.

وی با بیان اینکه با این رویکرد دست به بهره‌برداری نامتعارف از جنگل‌ها زدیم حال آنکه امکان بهره‌برداری پایدار از این منابع حیاتی بدون اینکه به ماهیت جنگل‌ها صدمه وارد شود و یا کارکردهای زیست‌محیطی آن زیر سؤال برود نیز وجود دارد، تشریح کرد: وقتی به‌صورت نامتعارف نسبت به بهره‌برداری جنگل‌ها دست می‌زنیم، از حجم چوبی جنگل‌ها و همچنین از کارکردهای اکولوژیکی درختان در جنگل‌ها همچون تاج و غیره می‌کاهیم که این مهم خود در چرخه بازتولید آب در عرصه جنگلی تأثیرگذار بوده و خلل جدی وارد می‌کند.

این استاد جنگل‌شناسی با تأکید بر اینکه این خلل در چرخه بازتولید در پی کاهش حجم جنگل‌ها منجر به اتفاقات ناگواری همچون بروز رواناب و سیل در نقاط مختلف می‌شود اذعان کرد: این مهم خسارت جبران‌ناپذیر مالی و جانی بسیاری را طی سال‌های اخیر به‌دنبال داشته است.

ثاقب‌طالبی افزود: بر این اساس اگر تعادل لازم را در مدیریت جنگل‌ها به کار گیریم می‌توان اکولوژی و اکونومیک را در کنار هم داشته باشیم.

وی با بیان اینکه در این عرصه دو راهکار وجود دارد که نخست به برخورد متناسب با جنگل بازمی‌گردد ابراز کرد: از این مهم در مدیریت جنگل‌ها به‌عنوان جنگل‌داری همگام با طبیعت یاد می‌شود.

این استاد دانشگاه در تشریح چگونگی این نوع از جنگل‌داری افزود: در واقع اگر چارچوب مدیریت همگام با طبیعت در جنگل‌داری رعایت شود دیگر شاهد بروز خسارت‌های بعدی نخواهیم بود، در واقع به طوری طبیعی اجازه می‌دهیم که جنگل نسبت به رشد و رویش طبیعی خود ادامه دهد زیرا اگر تنها معادل رویش از جنگل‌ها بهره‌برداری و موجودی اصلی جنگل‌ها باقی بماند میزان خسارت وارد به این عرصه طبیعی بسیار کمتر خواهد بود.

ثاقب‌طالبی با اشاره به اینکه اگر اجازه رویش طبیعی با رویکرد بهره‌برداری متعارف به جنگل‌ها داده شود دیگر نیازی به هزینه گزاف جنگل‌کاری به‌صورت مصنوعی و دست‌کاشت نخواهیم داشت اذعان کرد: متأسفانه در حال حاضر چاره‌ای جز جنگل‌کاری وجود ندارد.

وی با اشاره به اینکه در جنگل‌کاری مصنوعی نیز با دو رویکرد مواجهیم ابراز کرد: نخست جنگل‌کاری و یا همان احیای عرصه جنگلی تخریب‌شده و دیگری جنگل‌های خارج از عرصه‌های طبیعی.

این جنگل‌شناس با تأکید بر اینکه در این خصوص مهم‌ترین مسئله انتخاب درختان متناسب با شرایط رویشگاهی و زیستگاهی است اذعان کرد: زیرا درختان موجود در جنگل‌ها با منطقه سازگار بوده و نمی‌توانیم از همان نوع برای احیای مناطق تخریب‌شده استفاده کنیم، تا جای ممکن باید از کاشت درختان بیگانه و ناسازگار با زیست‌بوم منطقه دوری کنیم زیرا در گذشته در این‌گونه مناطق متأسفانه با درختان غیر بومی همچون اکالیپتوس، بسیاری از کاج‌ها و برخی سوزنی‌برگ‌ها دست به جنگل‌کاری مصنوعی زده و در بسیاری از موارد با شکست، بروز خسارت و ایجاد آفت و بیماری و در برخی مواقع با موفقیت روبه‌رو شدیم.

ثاقب‌طالبی با اشاره به اینکه در جنگل‌کاری خارج از عرصه جنگلی می‌بایست کاملاً محیط، اقلیم، خاک و وضعیت آب و هوایی منطقه را شناخت و در پی آن نسبت به انتخاب گونه مناسب اقدام کرد افزود: با توجه به تنش آبی موجود در شهرهایی همچون همدان اهمیت این موضوع دوچندان است.

وی با تأکید ‌بر اینکه در گذشته جمعیت شهر‌ها کم و در پی آن مصرف و بهره‌برداری از جنگل‌ها و منابع آبی نیز کمتر بود و همچنین در اطراف شهرهایی همچون همدان باغات و رودخانه‌ها زیاد وجود داشت اذعان کرد: همین مهم منجر به آن شد که در اطراف باغات درختان صنوبر و به زبان مردم محلی منطقه «راجی» کاشته شود اما امروز باید از درختان مقاوم‌تر نسبت به کم‌آبی بهره برد البته در این بحث باید هدف کاشت درخت را مورد توجه قرار داد که آیا هدف زیباسازی شهر و فضای سبز است یا زراعت چوب.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد توجه انسان‌ها در حفظ اکوسیستم جنگل‌ها، نقش ویژه‌ای دارد و هرگونه دخالت نابه‌جا در محیط‌زیست و پوشش‌های گیاهی در نهایت به ضرر انسان‌ها تمام خواهد شد.

به گفته این کارشناس، چرخه اکوسیستم و فعالیت هر یک از اجزای آن نقش مهمی در حفظ اکوسیستم دارد به گونه‌ای که بر اثر نابودی جنگل، گیاهان و حیوانات نابود خواهند شد و نابودی حیوانات و گیاهان نابودی انسان‌ها را در پی خواهد داشت؛ بنابراین هرکدام از افراد جامعه به سهم خود باید نقش خود را در حفاظت از اکوسیستم و محیط طبیعی زندگی خود ایفا کنند و درعین‌حال دستگاه‌های متولی با شناخت درست از محیط نسبت به احیای جنگل‌های تخریب‌شده اقدام کنند زیرا جنگل‌ها این روزها همچون حساب پس‌انداز زمین و طبیعت است که هرگونه برداشت نابه‌جا از آن تهدیدی جدی را به بار خواهد آورد.