استرس پدیده‌ای است که همه افراد آن را تجربه کرده‌اند؛ مخصوصاً استرس ایام امتحانات را که همه ما در طول زندگی کشیده‌ایم. استرس امتحان باعث اختلال در یادگیری شده و حتی در برخی مواقع دانش‌آموزان دچار حمله عصبی در حین امتحان می‌شوند. خیلی از دانش‌آموزان به‌دلیل روش نادرست در مطالعه، ناکافی بودن مطالعه یا عملکرد ضعیف در آزمون‌های قبلی، دچار استرس در ایام امتحانات می‌شوند.

با نزدیک‌تر شدن به ایام برگزاری امتحانات در خیلی از خانواده‌هایی که دارای فرزند دانش‌آموز هستند، چالش‌هایی رخ می‌دهد که پدر و مادر و در کنار آن فرزند، درگیر شده و امکان پیدایش استرس در فرزند وجود دارد؛ مادر و گاهی پدر خانواده نیز با این موضوع به مشکل می‌خورند. یکی از علت‌های مهم استرس فرزند، عدم اطلاع کافی والدین از نحوه مدیریت استرس ناشی از امتحان است که در این گفت‌وگو با لیلا علیخانی، روان‌شناس و مشاور خانواده صحبت داشته‌ایم تا مسئله استرس و مدیریت آن، با محوریت استرس ناشی از امتحانات را بازگو کند که در ادامه می‌خوانید:

* لطفاً بفرمایید استرس چیست و آیا این موضوع مختص سن خاصی است؟

در اصطلاح لغوی استرس به معنی فشار و تنش درونی است که یک پدیده یا هیجان منفی بوده و برای همه افراد در دوره‌های مختلف زندگی رخ می‌دهد و به‌طور همیشگی در زندگی افراد وجود دارد، درحقیقت استرس پاسخ بدن ما به محیط اطرافمان است که اغلب در اثر وقایع خاص پدید می‌آید و علت‌های ایجادکننده آن را استرسور می‌نامند.

* فرق استرس و اضطراب چیست؟

ازنظر مفهوم لغوی استرس و اضطراب هر دو به یک معنی هستند و مفهوم آن‌ها فشار بوده و هر دو به‌عنوان هیجان منفی شناخته می‌شوند، اما استرس هیجانی است که منشأ دارد و اضطراب منشأ خاصی نداشته و بیشتر اوقات در لحظه اتفاق می‌افتد.

* آیا همه افراد استرس و اضطراب را در رفتار خود نشان می‌دهند؟

خیلی از افراد با علائمی که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت، استرس و اضطراب خود را نشان می‌دهند، اما افراد درون‌گرا در اکثر موارد این مسئله را در رفتار، برخورد و حرکات خود نشان نمی‌دهند؛ البته یک مسئله دیگر نیز در این رابطه وجود دارد، نوع برخورد مذکور در رابطه با افرادی که نسبت به موضوعات زندگی خود بی‌اهمیت هستند نیز صدق می‌کند، چراکه این بی‌خیالی گاهی در فطرتشان وجود داشته و یا به‌صورت وراثتی در آن‌ها شکل می‌گیرد.

* آیا استرس در کودکان با بزرگ‌سالان به یک شکل است؟

خیر، افراد بزرگ‌سال در زندگی خود به‌صورت مداوم و مستمر استرس را تجربه کرده‌اند، اما این مسئله در کودکان به‌ندرت و در موضوعات خاص صورت می‌گیرد و بزرگ‌سالان می‌توانند به‌خاطر تجربه این موضوع، فرزندان خود را درک کرده و آن‌ها را راهنمایی و هدایت کنند.

* در مورد راهکار‌های مدیریت استرس چه نظری دارید و آیا این راهکار‌ها به‌صورت دائمی هستند؟

خیلی از راهکار‌های موجود در مدیریت استرس موقت و گذرا بوده و نسبت به هر فرد نیز متغیر است؛ مثلاً شاید کودک یا نوجوانی یک نقطه امن برای خود داشته باشد و به‌تنهایی در آن محیط آرامش پیدا کرده و استرسش کاهش یابد و یا در خیلی از زنان این موضوع می‌تواند با رفتن به خرید،‌ محقق شود که حس خوبی به آن‌ها می‌دهد.

* آیا استرس مثبت هم داریم؟

بله، استرس به دو نوع تقسیم می‌شود؛ مثبت و منفی. استرس مثبت به استرسی گفته می‌شود که در همه افراد تاحدودی وجود دارد. استرس منفی هم به استرسی گفته می‌شود که موضوع، علت یا حادثه‌ای باعث ایجادش می‌شود، از قبیل ترس از کم شدن نمره امتحانی و یا عدم کسب رتبه در مسابقه ورزشی و غیره.

* درخصوص نقش خانواده در استرسی شدن فرزندان توضیح دهید.

یکی از مسائل مهم در بحث استرس قابل انتشار بودن آن است؛ به این صورت که مادر استرسی، فرزند استرسی تربیت می‌کند و والدین باید بدانند که استرس آن‌ها در آینده فرزندشان تأثیر مخربی خواهد داشت. حال باید توجه داشته باشیم که در مقابل این مسئله، خونسردی و بی‌تفاوتی مطرح می‌شود که بیشتر در آقایان می‌بینیم؛ چراکه بی‌تفاوتی و خونسردی بیش از حد هم باعث بی‌مسئولیت شدن فرزندان در آینده و بزرگ‌سالی می‌شود.

* استرس چه علائمی دارد؟

علائم استرس در سه بخش فیزیکی، شناختی- رفتاری و عاطفی قابل ملاحظه است.

* لطفاً علائم استرس فیزیکی را بیان بفرمایید.

این علائم شامل دلشوره، معده‌درد، تهوع، استفراغ، گریه کردن، عرق کردن کف دست و لرزش دست و بدن است.

* از علائم شناختی- رفتاری در استرس نیز چند مورد را نام ببرید.

گرایش به ترک تحصیل کردن در دانش‌آموزان، مصرف مواد مخدر و مشروبات الکلی، مشکل در حافظه و عدم تمرکز، تلقینات منفی و غیره، از مهم‌ترین علائم است.

* علائم عاطفی در استرس شامل چه مواردی است؟

اضطراب در امتحان، افسردگی، عزت نفس پایین، عصبانیت و احساس ناامیدی را شامل می‌شود.

* بیشترین علت استرس در ایام امتحانات چیست؟

دانش‌آموز به‌دلیل عدم آگاهی از روش‌های مطالعه درست و یا مطالعه نکردن دروس در ضمن سال تحصیلی و گاه به‌خاطر عملکرد ضعیف در آزمون‌های قبلی، دچار استرس در ایام امتحانات می‌شود که برخی از علل‌ها بالقوه بوده و برخی دیگر بیولوژیکی و گاه ذهنی است.

* علل بالقوه استرس امتحان را بیان بفرمایید.

این علل ریشه در ترس از شکست دانش‌آموز و یا اضطراب شدید بر اثر فشار خانواده دارد؛ به‌واقع دانش‌آموز احساس ارزشمند بودن خود را وابسته به گرفتن نمره بالا می‌داند یا چون در آزمون‌های گذشته نتوانسته است نمره خوبی بگیرد، دچار استرس می‌شود.

* راهکار شما برای علل بالقوه استرس در امتحان چیست؟

خانواده‌ها باید بدانند جایگاه فرزند ربطی به نمره گرفتن یا نمره نگرفتن او در امتحانات ندارد و در همه حال باید فرزند خود را دوست داشته باشند و سعی کنند آزمون‌های متعددی از دانش‌آموز قبل از امتحان با محوریت کتاب درسی بگیرند تا آشنایی کامل با مباحث کتاب درسی و سؤالات داشته باشد.

* علل بیولوژیکی استرس از کجا نشأت می‌گیرد؟

بدن انسان در موقعیت‌هایی که دچار استرس می‌شود، هورمونی را ترشح می‌کند تا آمادگی لازم برای مقابله با استرس شکل بگیرد.

* علل ذهنی در مبحث استرس امتحان را توضیح دهید.

این علل همان‌طور که از نام آن‌ها مشخص است، در ذهن دانش‌آموز شکل می‌گیرد؛ به‌گونه‌ای که اگر فکر کند در امتحان نتیجه خوبی نخواهد گرفت و عملکرد ضعیفی خواهد داشت، دچار استرس می‌شود.

* راهکار شما برای غلبه دانش‌آموزان بر استرس امتحان چیست؟

دانش‌آموزان عزیز باید سعی داشته باشند از کمال‌گرایی دوری کنند؛ به‌گونه‌ای که در حد توان خودشان بهترین عملکرد را داشته باشند، چراکه همه افراد در یک سطح و اندازه توان ندارند، راهکار بعدی این است که افکار منفی را از خود دور کنند و در ذهن خودشان این افکار منفی را پرورش ندهند؛ مانند تصور به اینکه من به اندازه کافی خوب نیستم یا من چیزی نمی‌دانم و غیره. ضروری است که در ایام امتحانات، دانش‌آموزان خواب کافی داشته باشند، خواب خوب به تمرکز و حافظه دانش‌آموز کمک می‌کند، سعی کنید که در ایام امتحانات به‌خصوص قبل از شروع امتحان، نفس‌های عمیق از طریق بینی و دهان بکشید، چراکه رساندن اکسیژن زیاد به ریه‌ها باعث آرامش و تمرکز می‌شود.

* چه راهکار‌هایی برای کنترل استرس فرزندان در ایام امتحانات توسط والدین دارید؟

والدین گرامی سعی کنند که فرزندانشان شب امتحانی نباشند و حتماً در ضمن سال کتاب‌های درسی خود را مطالعه کنند و آن را برای شب امتحان قرار ندهند. سعی شود که مدیریت زمان از همان دوران ابتدایی مدرسه به دانش‌آموز آموزش داده شود، نباید فرزند را از شکست بترسانیم، بلکه باید تلاش او را تشویق کنیم و باعث اعتماد به نفسش شویم. از کار‌های بسیار نادرستی که در خیلی از خانواده‌ها مرسوم است، مقایسه کردن فرزند با دیگران است که این یک رفتار اشتباه بوده و دانش‌آموز را بی‌انگیزه می‌کند. دانش‌آموز در فصل امتحان نیاز به غذا و خواب کافی دارد و تفریحات سالم به اندازه‌ای که به درس او آسیب نزند، توصیه می‌شود. در کنار آن فراهم کردن محیط فیزیکی مناسب برای درس خواندن ازلحاظ روانی و عاطفی مورد تأکید بوده و نیاز است که برنامه‌های جانبی مثل میهمانی رفتن یا میهان دعوت کردن در این ایام به‌طور کامل تعطیل شود. خانواده‌ها باید با فرزند خود همراهی داشته باشند و در رفع اشکال دروس به آن‌ها کمک کنند و نکته آخر اینکه در مورد نگرانی‌های فرزند هم باید دقت کافی را داشته باشیم؛ مثلاً اگر اصرار دارد درباره چیزی صحبت نکند یا به سؤالات شما پاسخ کوتاهی می‌دهد، احتمال این وجود دارد که سعی بر پنهان کردن استرس خود دارد.

* به‌طور کلی دلایل استرس در زمان امتحان را بیان بفرمایید.

سخت‌گیری‌های بیش از حد والدین و هشدار‌های بیش از اندازه آن‌ها درخصوص امتحان از مهم‌ترین دلایل استرس در زمان امتحان است؛ ترس و تهدید، والدین مضطرب، مقایسه کردن فرزند با دیگران، انتظارات بیش از حد و توانایی فرزند، از دیگر دلایل است.

با توجه به مصاحبه صورت‌گرفته و بررسی موارد، این نتیجه حاصل می‌شود که مسئله استرس در خیلی از دانش‌آموزان بستگی به شرایط خود فرد و نحوه برخورد خانواده با این چالش دارد؛ توانایی هر انسانی متفاوت بوده و قرار نیست که همه در همه‌چیز دارای استعداد و توانایی باشند، پس ضرورت دارد که خانواده‌ها ضمن آگاهی از این موارد، در ایام امتحانات برنامه‌ریزی لازم برای شرکت مؤثر فرزندشان در امتحان را داشته باشند و آن‌ها را راهنمایی کنند تا استرس ناشی از امتحان کاهش یابد.

در این ایام توجه به خواب و تغذیه فرزند حائز اهمیت بوده و آماده کردن فضای فیزیکی مناسب برای مطالعه فرزند مورد تأکید است؛ قرار نیست همه دانش‌آموزان در حد عالی باشند، پس تلاش فرزند را در هر رتبه و نمره‌ای تحسین کرده و او را تشویق کنیم. ضمن اینکه استعداد‌ها نیز صرفاً در یک بحث علمی نیست، شاید دانش‌آموزی که در یک مبحث ریاضی مشکل دارد، یک‌ نجوم‌دان ماهری باشد یا اگر در درس علوم کار عملی را به‌درستی انجام نمی‌دهد، اما می‌تواند قرآن را با تلفظ صحیح برای هم‌کلاس‌های خود قرائت کند، هر انسانی در هر موقعیت و زمانی نیاز به تشویق و تحسین دارد، پس هیچگاه این نکته را فراموش نکنیم که تشویق دانش‌آموز در رشد او مؤثر و دارای اهمیت است.