فرش همدان با قدمتی چندصدساله، یکی از برجسته‌ترین نمادهای صنایع دستی ایران بوده که نه‌تنها در داخل کشور، بلکه در بازارهای جهانی نیز شناخته شده است. این فرش‌ها به‌دلیل کیفیت پشم، دوام زیاد، ضخامت مناسب و ظرافت در طراحی، همواره مورد توجه بافندگان و خریداران بوده‌اند. هنرمندان شهر همدان و حومه آن، در پی وجود سنت دیرینه قالی‌بافی و استادکاران ماهر، توانسته‌اند سبک خاص و متمایزی از فرش را ارائه دهند که ترکیبی از اصالت، هنر و کاربردپذیری است.

بااین‌حال، جایگاه تاریخی فرش همدان امروز با چالش‌هایی جدی روبه‌رو است؛ تبدیل این هنر اصیل به محصولی تجاری باعث شده تمرکز بر خلاقیت و اصالت کاهش یابد، درحالی که تحریم‌ها، بی‌ثباتی اقتصادی و افزایش هزینه مواد اولیه، فشار بر تولیدکنندگان و صادرکنندگان را دوچندان کرده است. نبود مرجع مشخص برای هماهنگی میان بافندگان و صادرکنندگان نیز باعث شده فاصله میان تولید و نیازهای بازار جهانی، بیشتر شود و رقابت با تولیدات ارزان و تجاری کشورهای دیگر سخت‌تر شود.

با این شرایط «علی معموله»، مرمت‌کننده و تولید‌کننده فرش همدان بر ضرورت نوآوری و تطبیق با نیازهای بازار جهانی تأکید دارد. به باور او، نسل جدید تنها درصورتی می‌تواند آینده فرش همدان را تضمین کند که عشق واقعی به این هنر داشته باشد و آماده ارائه طرح‌های نو و مطابق با سلیقه مشتریان بین‌المللی باشد؛ در این مصاحبه او وضعیت حال حاضر، چالش‌ها و چشم‌انداز آینده فرش همدان را با نگاهی واقع‌بینانه، تشریح می‌کند.

آنچه در ادامه می‌خوانید، ماحصل گفت‌وگو با وی است:

یک مرمت‌کننده و تولید‌کننده فرش همدان در بیان ویژگی‌های فرش شهر ما گفت: فرش همدان از خانواده‌ای با سابقه طولانی در این هنر می‌آید و ویژگی‌های خاص خودش را دارد؛ به‌دلیل شرایط اقلیمی سرد، فرش‌های همدان معمولاً ضخامت مناسب و دوام زیادی دارند. در گذشته برخی برندهای محدود همدان در دنیا شناخته‌شده بودند، اما در کل فرش همدان در سطح متوسط قرار دارد؛ نه به کیفیت فرش‌های ابریشمی کاشان و قم می‌رسد و نه در پایین‌ترین کیفیت‌ها است. این فرش‌ها در بازار جهانی به‌ویژه در آمریکا، مشتریان خود را دارند، هرچند قیمت‌ها و شرایط تولید در سال‌های اخیر، چالش‌برانگیز شده است.

علی معموله سپس درباره تفاوت فرش همدان با دیگر مناطق ایران توضیح داد: فرش همدان به‌واسطه ضخامت و مقاومت خود، متمایز است، اما اگر بخواهیم با فرش‌های اصفهان و کاشان مقایسه کنیم، در سطح متوسط قرار می‌گیرد. در گذشته برندهای برجسته‌ای وجود داشتند که حتی در کاتالوگ‌های بین‌المللی چاپ شده‌اند و قیمت‌های بالایی داشته‌اند، اما امروز بافته نمی‌شوند و ما فاصله زیادی از آن جایگاه تاریخی داریم.

این تولیدکننده فرش همدان اشاره کرد: روند تجاری شدن فرش ایران باعث شده تمرکز روی هنر و اصالت تا حدی کم‌رنگ شود؛ وقتی فرش تبدیل به محصولی صرفاً تجاری شد، هنر در آن رنگ می‌بازد. هزینه‌های تولید افزایش یافته است؛ برای مثال رنگ‌های گیاهی که سابقه طولانی در استفاده داشتند، امروز به‌دلیل قیمت زیاد، دیگر مقرون‌به‌صرفه نیستند. این تغییرات، رقابت ما با کشورهای دیگر را سخت‌تر کرده است، زیرا بسیاری از فرش‌ها با کیفیت مشابه در کشورهای دیگر، با قیمت پایین تولید می‌شوند.

تحریم و نوسان اقتصادی، صادرات فرش همدان را با موانع جدی روبه‌رو کرده است

معموله درباره وضعیت کنونی صادرات فرش همدان تأکید کرد: بیشترین صادرات فرش همدان به کشورهای آمریکایی انجام می‌شود، اما عمدتاً در سطح فرش‌های متوسط است. با توجه به شرایط تحریم و نوسانات اقتصادی، صادرات به‌سختی انجام می‌شود و بسیاری از سفارش‌ها قابل پیگیری نیستند. متأسفانه سرمایه‌گذاران باهوش ترجیح می‌دهند پول خود را در بخش‌های دیگر مانند مسکن یا تجارت‌های کم‌خطرتر قرار دهند تا در فرش که با خطر گمرکی و تحریم روبرو است.

وی در ادامه به چالش‌های بازار داخلی اشاره و اظهار کرد: وضعیت بازار داخلی هم مطلوب نیست. بسیاری از بافندگان دچار مشکل هستند؛ دستمزدها و هزینه مواد اولیه مدام تغییر می‌کند و این باعث شده صنعت فرش همدان با رکود و تعطیلی‌های نیمه‌وقت مواجه شود. حتی فروش و خرید در داخل کشور به‌سختی انجام می‌شود و این درحالی است که فرش همدان ظرفیت عظیمی برای ایجاد اشتغال و درآمد دارد.

این تولیدکننده باسابقه فرش درباره تأثیر تحریم و نبود برنامه اقتصادی ثابت گفت: تحریم‌ها و نبود ثبات اقتصادی باعث شده همه‌چیز در ابهام باشد. قیمت مواد اولیه نوسان دارد، دستمزد بافندگان ثابت نیست و هیچ برنامه‌ای برای مدیریت بازار وجود ندارد؛ این شرایط، فرش همدان را از جایگاه واقعی‌اش دور و رقابت با تولیدات ارزان‌تر کشورهای دیگر را دشوار کرده است.

معموله همچنین نقش دولت و نهادهای رسمی را نقد کرد و افزود: دولت و نهادهای مرتبط، هیچ اراده‌ای برای بهبود وضعیت فرش همدان ندارند؛ بیشتر فعالیت‌ها محدود به کمیسیون‌ها، میزگردها و گزارش‌دهی است و کار عملی و حمایت واقعی از بخش خصوصی انجام نمی‌شود. اگر دولت تسهیلات مناسب یا کمک‌های صادراتی ارائه دهد، شاید شرایط تغییر کند، اما درحال حاضر بخش خصوصی مجبور است بدون حمایت عمل کند.

وی بر این نکته هم تأکید کرد که در بازارهای بین‌المللی، فرش‌های پاکستانی و افغانستانی با تقلید از طرح‌های ایرانی و ارائه قیمت‌های پایین، رقبای جدی برای فرش همدان هستند؛ بسیاری از کارشناسان نیز توان تشخیص تفاوت کیفیت و اصالت را ندارند و این امر فشار مضاعفی بر بافندگان و صادرکنندگان همدانی وارد می‌کند.

نوآوری و تطبیق با بازار جهانی، تنها راه زنده نگه داشتن فرش همدان

این مرمت‌کننده ماهر فرش، درباره چالش‌های اصلی تولید فرش همدان خاطرنشان کرد: یکی از مشکلات بزرگ ما عدم هماهنگی میان بافنده‌ها و صادرکننده‌ها است. بافنده‌ها اغلب نقشه و رنگ‌بندی قدیمی را ادامه می‌دهند و اطلاعاتی از سلیقه بازار جهانی ندارند؛ این فاصله باعث شده محصول نهایی پاسخگوی نیازهای مشتریان بین‌المللی نباشد.

معموله درباره تأثیر تغییر در مواد اولیه و رنگ‌ها توضیح داد: هزینه مواد اولیه به‌شدت افزایش یافته است. استفاده از رنگ‌های گیاهی که روزگاری استاندارد تولید بودند، با قیمت دلار امروز و هزینه‌های زیاد، دیگر مقرون به صرفه نیستند. این موضوع باعث شده بافندگان به استفاده از رنگ‌های مصنوعی روی بیاورند تا بتوانند محصول خود را با قیمت رقابتی تولید کنند که در نتیجه، کیفیت و اصالت فرش در معرض تهدید قرار گرفته است.

وی درخصوص نوآوری و نیاز به تغییر روش‌های سنتی تأکید کرد: نسل جدید بافندگان باید نوآوری داشته باشند و مطابق سلیقه مشتریان بین‌المللی عمل کنند، بدون اینکه چارچوب اصلی و اصالت فرش همدان زیر پا گذاشته شود؛ ما باید یاد بگیریم که بازار امروز مشتری‌محور است و باید طرح و رنگ فرش‌ها را با نیازهای بازار جهانی همسو کنیم.

این تولیدکننده فرش همدان در ادامه به مشکلات آموزش و مهارت اشاره و عنوان کرد: متأسفانه دوره‌ها و کلاس‌های آموزشی که برگزار می‌شود، بیشتر جنبه رزومه‌سازی دارند تا آموزش واقعی. بسیاری از شرکت‌کنندگان پس از مدتی خسته شده و کار را ترک می‌کنند. اگر می‌خواهیم نسل جدید به این هنر ادامه دهد، باید آموزش‌های واقعی، عملی و متمرکز ارائه شود تا مهارت‌ها به‌صورت کامل منتقل شود.

فرش همدان نیازمند بازنگری است

معموله درباره آینده فرش همدان با لحنی صریح و واقع‌بینانه گفت: متأسفانه فرش همدان با شرایط فعلی، آینده روشنی ندارد. سفارش‌های خارجی کاهش یافته‌اند و بسیاری از تولیدکنندگان نیمه‌تعطیل هستند. اگر روند کنونی ادامه یابد، فرش همدان جایگاه گذشته خود را باز نخواهد یافت. این یک وضعیت بحرانی بوده و نیازمند تغییرات اساسی در تولید، آموزش و بازاریابی است.

وی درباره اهمیت عشق و علاقه در ورود به این حرفه به جوانان هشدار داد و افزود: کسی که وارد عرصه فرش می‌شود، باید عشق و علاقه واقعی به این هنر داشته باشد. اگر هدف صرفاً کسب درآمد باشد، توصیه نمی‌کنم وارد این کار شود. موفقیت در فرش نیازمند خلاقیت، نوآوری و ارائه طرح‌های جدید است و نه تکرار مکررات گذشته.

این کارشناس شناخته‌شده فرش همچنین به ضرورت تطبیق با بازار جهانی اشاره کرد و عنوان کرد: نسل جدید باید با سلیقه مشتریان بین‌المللی همسو شود، از رنگ‌ها و طراحی‌های مناسب استفاده کند و بازار امروز را بشناسد. این کار اصالت فرش همدان را تهدید نمی‌کند، بلکه آن را زنده و رقابتی نگه می‌دارد.

معموله در پایان سخنانش درباره نقش دولت و بخش خصوصی گفت: وظیفه حمایت از این صنعت تا حدی برعهده دولت است، اما بخش اعظم برعهده فعالان بخش خصوصی است؛ متأسفانه فساد، کاغذبازی و کمبود ارتباط مؤثر میان تولیدکننده، بافنده و صادرکننده، باعث شده بازار فرش همدان به یک آشفتگی برسد. برای احیای فرش، نیاز به برنامه‌ریزی واقعی، آموزش مؤثر و پُل ارتباطی بین تولیدکننده و بازار جهانی داریم.

میراثی که بدون نوآوری و حمایت از دست می‌رود

گفتنی است؛ فرش همدان با سابقه‌ای طولانی و ارزش تاریخی، امروز در نقطه‌ای حساس قرار دارد، نقطه‌ای که هنر سنتی و میراث فرهنگی باید با الزامات بازار جهانی و تحولات اقتصادی همسو شود. چالش‌های این صنعت تنها محدود به مشکلات تولید و صادرات نیست، بلکه فقدان ساختارهای مدیریتی و مرجع هماهنگ، نبود برنامه‌ریزی بلندمدت و غلبه منطق سودمحوری بر ارزش‌های هنری، روند پیشرفت فرش همدان را کُند کرده است.

با نگاهی تحلیلی، روشن است که ادامه مسیر کنونی بدون نوآوری، آموزش هدفمند و پُل ارتباطی میان بافندگان و بازار جهانی، جایگاه تاریخی فرش همدان را بیش‌ازپیش تضعیف خواهد کرد. نسل جدید اگر با انگیزه و خلاقیت وارد این حرفه شود و بتواند نیازهای مشتریان مدرن و بین‌المللی را در قالب حفظ اصالت هنری پاسخ دهد، می‌تواند نقطه امیدی برای احیای این هنر باشد.

درنهایت، فرش همدان به‌عنوان نماد صنایع دستی ایران، نیازمند نگاه هم‌زمان به هنر و تجارت، حمایت هوشمندانه دولت و مدیریت فعال بخش خصوصی است تا نه‌تنها زنده بماند، بلکه جایگاه خود را در بازار داخلی و جهانی بازسازی کند. بدون چنین هماهنگی، خطر از دست رفتن میراث ارزشمند ما و اُفت کیفیت، هر روز جدی‌تر خواهد شد.

سمیرا گمار