هویت هر سرزمینی را می‌توان در کاروان‌سراها و بازارهای سنتی آن جست وجو کرد، در قدیم وجود کاروان‌سراها و بازارهای سنتی حاکی از زیست و تجارت در شهر‌ها بود، کاروان‌سراها اما محلی برای استراحت مسافران و تاجران بوده، همان‌طور که می‌دانید بازارها و مراکز تجاری به‌عنوان یکی از مهم‌ترین فضاهای شهری که به اشکال مختلف در کالبد شهرها تبلور یافته‌اند، جزء مهمی از سیستم فضای شهری محسوب می‌شوند. حس تعلق مکان به‌عنوان پیوندی مؤثر که مردم با قرارگاه‌های مکانی برقرار می‌کنند تعریف می‌شود، جایی که آن‌ها تمایل به ماندن داشته و احساس راحتی و امنیت دارند. این حس به گونه‌ای به پیوند فرد با مکان منجر می‌شود که انسان خود را جزئی از مکان می‌داند و بر اساس تجربه‌های خود از نشانه‌ها، معانی، عملکردها، شخصیت و نقشی برای مکان در ذهن خود متصور می‌سازد.
در این میان همدان که درگذشته به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و قرار گرفتن در مسیر راه‌های ارتباطی شهرهای غربی و عبور زائران عتبات عالیات از آن؛ دارای موقعیتی ویژه بوده به لحاظ بهره‌مندی از بازار نیز جایگاه درخور توجهی داشته به‌طوری‌که راسته‌بازارها و کاروان‌سراهای مختلفی در این شهر شکل‌گرفته است.
در حال حاضر مجموعه بازارهای قدیمی همدان که از آثار دوره قاجاریه به‌حساب می‌آیند، در مرکز شهر قرار دارند و بازار سنتی آن از 36 بازار و راسته‌بازار و 26 سرا و کاروان‌سرا تشکیل‌شده است.
این بازار که بخش عمده‌ای از آن با سبک معماری دوره قاجاریه ساخته وسعتی حدود 30 هکتار دارد و بخشی از آن را کاروان‌سراها شامل می‌شوند.
در این میان از سراهای معاصر نیز می‌توان سرای فلسطین، سرای دالان دراز، سرای قدس و سرای فرش نو را در همدان نام برد که بیشتر در دوره پهلوی ساخته‌شده‌اند.
از دیگر سراهای همدان می‌توان به سرای گلشن، سرای شریفیه، سرای حاج صفرخان، سرای نو، سرای یعقوب یاری اشاره کرد، اما آنچه قابل‌توجه است اینکه متأسفانه شمار زیادی از این ابنیه تاریخی درگذر زمان و به علت اهمیت ندادن به آن‌ها از بین رفته‌اند و حتی نام آن‌ها نیز به فراموشی سپرده ‌شده است.
از سراهای ویران‌شده همدان می‌توان به سرای نبات، سرای اجاق‌قلی، سرای شهرستانی، سرای توتون‌کوب‌ها، سرای فرجی‌ها، سرای گوهریان، سرای نظربیک، سرای میرزا باقرخان، سرای شانه‌سازها اشاره کرد که در کمال تأسف شمار سراهای ویران‌شده به‌مراتب بیشتر از سراهایی است که مرمت یا تعمیر شده‌اند که این نکته جای تأمل دارد.
ازآنجایی‌که سراها و کاروان‌سراهای عنوان‌شده به علت قدمت تاریخی و کاربری آن برای مردم و گردشگران داخلی و خارجی همدان حائز اهمیت هستند، در این راستا با اقداماتی همچون مرمت، بازسازی و حفظ بنا به کل قدیم می‌توانیم مسافران زیادی را به استان همدان جذب کنیم اما متأسفانه نابودی تعدادی از سراها و تغییر شکل دادن آن‌ها باعث شده که مسافران ترغیبی نداشته باشند از سایر بازار‌ها و سراهای تاریخی دیدن کنند.
در همین راستا با توجه به اهمیت موضوع در در ابتدا با معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری همدان و سپس یک کارشناس گردشگری به گفت‌وگو نشسته که نتیجه را باهم می‌خوانیم:
معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری همدان با بیان اینکه از سال گذشته تاکنون به مرمت بازار سنتی شهر همدان پرداخته‌ایم، عنوان کرد: می‌توان به مرمت سرای قبله، سرای افتخاری، راسته بازار کفش‌دوزخانه، راسته صفرخانی، سرای گلشن، سرای قلم‌دانی و غیره اشاره کرد.
سیده مریم مختارموسوی با بیان اینکه برخی بازار‌های همدان به مرمت‌های اضطراری و موضعی نیاز داشتند، یادآور شد: در سطح استان همدان بازار کبودراهنگ، کاروان‌سرای سعادت نهاوند، کاروان‌سرای مستوفی و غیره در سال جاری مرمت شده است.
وی با بیان اینکه متأسفانه بسیاری از مالکان و کسبه سراها و بازار‌های سنتی همکاری لازم را با کارشناسان حوزه مرمت ندارند گفت: در این بین اما در سرای گلشن شاهد همکاری خوب مالکان با کارشناسان بودیم.
این مقام مسئول ضمن اشاره به مراسم‌های فرهنگی و مذهبی که توسط مالکان در سرای گلشن برگزار می‌شود، گفت: برگزاری چنین همایش‌هایی موجب احیای این بازارها و معرفی آن‌ها به مردم می‌شود.
مختار موسوی با بیان اینکه بازار همدان یکی از گزینه‌هایی است که احتمال دارد ثبت جهانی شود، گفت: لازم است با تأمین اعتبار در این اقدام ملی قدمی برداریم.
وی با بیان اینکه در حال حاضر مطالعات و آسیب‌شناسی‌های مجموعه بازار در حال انجام است، عنوان کرد: این امر کمک شایانی به ثبت جهانی شدن و ارزیابی میزان هزینه‌کرد لازم برای مرمت و بازسازی بازار دارد.
  موقعیت فوق‌العاده همدان سبب ساخت کاروان‌سراهای تاریخی شده است
عضو هیئت‌علمی دانشگاه گردشگری یزد ضمن اشاره به موقعیت جغرافیایی شهر همدان در گذشته، گفت: این شهر در مرکز غرب کشور و در مسیر جاده ابریشم قرار داشته و از طرفی در مسیر منطقه بین‌النهرین بوده است.
علی دلشاد با بیان اینکه تبادلات فرهنگی و تجاری در شهر همدان بسیار ارزشمند بوده عنوان کرد: آثار تاریخی ‌به‌جا مانده و تعداد زیاد کاروان‌سراها در این شهر نشان از موقعیت استثنایی این شهر در کشور دارد.
وی با بیان اینکه کاروان‌سرا به لحاظ تاریخی محل استراحت و تأمین‌کننده امنیت و آسایش کاروانیان بوده، اذعان کرد: نقش کاروان‌سرا در توسعه راه‌ها و تجارت در دوران کهن بر کسی پوشیده نیست و کارکردهای مختلف آن تا حوالی دوران ما زنده و پویا بوده است.
   بازارهای قدیمی مورد توجه گردشگران داخلی، خارجی و بومیان است
این فعال حوزه گردشگری با بیان اینکه عناصر سنتی بازار و کاروان‌سراهای قدیمی برای گردشگران داخلی، خارجی و حتی بومیان بسیار جذاب است، تصریح کرد: بازار‌ها و کاروان‌سراهای قدیمی نقش مهمی در هویت شهر‌ها دارند.
دلشاد ضمن اشاره به لزوم مرمت، بازسازی و حفظ بناهای تاریخی در شهرها، ابراز کرد: با تغییر شکل بازار به شکل جدید کاروان‌سراهای تجاری از بین رفت و این امر اهمیت حفظ بازار‌های قدیمی را دوچندان می‌کند.
وی با تأکید بر اینکه میراث تاریخی دوره‌های مختلف نشانه امنیت، بلوغ حاکمیت و تسلطش بر راه‌ها، مدیریت تجارت و سفرهای مردمان سرزمین است، گفت: کاروان‌سراهای همدان به‌عنوان یکی از راه‌های بازرگانی مهم دنیا در جهت توسعه گردشگری پایدار می‌توانند نقش تأثیرگذاری را ایفا کنند.
*** مرمت و حفظ بازارها و کاروان‌سراهای قدیمی تأثیر بسزایی بر جذب و ماندگاری گردشگری در شهرها دارد
این عضو هیئت علمی دانشگاه گردشگری یزد با بیان اینکه مرمت و حفظ بازارها و کاروان‌سراهای قدیمی تأثیر بسزایی بر جذب و ماندگاری گردشگری در شهرها دارد، عنوان کرد: بازارهای سنتی و کاروان‌سراها تأثیر بسزایی بر پر کردن فراغت جوانان، هویت‌بخشی به شهر و برگزاری رویدادهای فرهنگی، اجتماعی و غیره خواهد داشت.
دلشاد با بیان اینکه بازسازی کاروان‌سراهای نابود شده به شکل سنتی، می‌تواند بر جذب گردشگران و رونق اقتصادی شهر مؤثر باشد، ابراز کرد: کاروان‌سراهای همدان که روزگاری رونق فراوانی داشتند امروز انزوایی اجباری را متحمل شده‌اند اما این وضعیت نباید به این شکل ادامه پیدا کند.
وی با بیان اینکه متأسفانه بسیاری از راسته‌ها، بازارهای سنتی و کاروان‌سراهای همدان با تغییر سبک مغازه‌ها، هویت خود را از دست داده‌اند، عنوان کرد: عمدتاً مغازه‌هایی که در بازارهای سنتی همدان فعال هستند تبدیل به مکان‌های بی‌ارزش شده‌اند.
این فعال گردشگری با تأکید بر اینکه یکی از ظرفیت‌های بزرگ استان همدان بافت تاریخی این شهر به‌ویژه کاروان‌سراهایی است که در داخل و خارج از شهر مستقر هستند، گفت: شرایط موجود در سراسر ایران بیانگر این است که دیگر شهرها و استان‌ها؛ از این ظرفیت‌های خود به‌خوبی استفاده کرده و توانسته‌اند گردشگران بسیاری را جذب ‌کنند اما تاکنون استان همدان موفق به استفاده بهینه از این ظرفیت نشده است.
دلشاد با بیان اینکه مرمت و حفظ بازار‌های سنتی تأثیر بسزایی بر جذب و رضایت گردشگران خواهد داشت، تصریح کرد: رونق اقتصادی و گردشگری می‌تواند سبب توسعه گردشگری و شهری همدان شود.
وی با بیان اینکه در حال حاضر 22 کاروان‌سرای فعال و نیمه‌فعال مانند گلشن، میرزا کاظم، روحانی، گمرک، شریفیه در همدان وجود دارد که درگذشته هر یک از آنان به یک شغل خاص اختصاص داشت و برای خریداران امکان انتخاب بهتر و ایجاد رقابت بیشتر در فروشندگان فراهم می‌شد، گفت: همدان باید داشته‌های خود را قدر بداند و از تمام ظرفیت‌های خود بهره‌مند شود.
این فعال حوزه گردشگری ضمن تأکید بر برنامه‌ریزی مدون، جامع و کامل، گفت: مرمت و حفظ بازارهای سنتی، اثرات فرهنگی، اجتماعی بر جامعه دارد و زمینه‌ساز توسعه شهر‌ها خواهد شد.
حال با توجه به آنچه گفته از گذشته بازار‌های سنتی کانون توجه بسیاری از گردشگران بودند به گونه‌ای که شهر‌های گردشگرپذیر و پیشتاز این حوزه همانند اصفهان با برگزاری اکثر رویداد فرهنگی، گردشگری و اجتماعی مختلف سعی در معرفی بازار زیبا، سنتی و جذب گردشگر دارند از طرفی همان‌طور که می‌دانید جذب گردشگر بیشتر سبب توسعه شهر و رونق اقتصادی می‌شود؛ حال که بازار همدان جزء گزینه‌های ثبت جهانی قرار گرفته بهتر است با مرمت سراها و حتی بازسازی کاروان‌سراهای نابوده شده و استفاده از پیاده‌راه اکباتان که در مسیر اکثر این کاروان‌سراها قرار گرفته گامی بلند در راستای جهانی شدن و به تبع آن جذب گردشگران داخلی و خارجی برداریم.

عطیه صفی‌زاده