کتابخانه‌ها یکی از مهم‌ترین ستون‌های توسعه فرهنگی و ارتقای سطح دانش و آگاهی جامعه هستند و اهمیت آن‌ها در رشد فردی در ابعاد گوناگون کاملاً مشخص است، این فضاها در روستاها اغلب کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. بررسی‌ها در روستاهای شهرستان نهاوند نشان می‌دهد که این کمبود زیرساخت‌های فرهنگی و نبود کتابخانه‌های مستقل، یکی از چالش‌های جدی جامعه روستایی است.

با وجود علاقه و انگیزه کودکان و نوجوانان برای مطالعه؛ نبود ساختمان‌های مناسب، محدودیت منابع مالی و توجه ناکافی مسئولان محلی، موجب شده بسیاری از روستاها فاقد کتابخانه مستقل باشند و فعالیت‌های فرهنگی تنها به فضاهای محدود مدارس یا حسینیه‌ها محدود شود. در عین حال، ظرفیت‌های بالقوه زیادی در این مناطق وجود دارد؛ ازجمله فضاهای موجود، روحانیون و معلمان علاقه‌مند و استعداد جوانان، که در صورت بهره‌برداری صحیح می‌توانند به توسعه فرهنگ مطالعه و ایجاد کتابخانه‌های فعال کمک کنند.

این بررسی با هدف شناخت دقیق مشکلات، ظرفیت‌ها و ارائه راهکارهای عملیاتی برای گسترش کتاب‌خوانی در روستاهای نهاوند انجام شده و نشان می‌دهد که با برنامه‌ریزی دقیق، سرمایه‌گذاری فرهنگی و مشارکت مردم، می‌توان وضعیت کتابخانه‌های روستایی را بهبود بخشید و زمینه رشد اجتماعی و فرهنگی پایدار در این مناطق را فراهم کرد.

نبود کتابخانه در روستای ورازانه و ضرورت توسعه فرهنگ مطالعه

در مصاحبه‌ای با دهیار روستای ورازانه که جمعیتی حدود 1200 نفر دارد، وضعیت کتابخانه‌ها و فرهنگ مطالعه در این روستا مورد بررسی قرار گرفت.

فردین جهانیان درباره وضعیت موجود گفت: در روستای ما کتابخانه عمومی یا مشارکتی وجود ندارد. در مسجد کتاب‌هایی فراهم کرده‌ایم که بچه‌ها از آن‌ها استفاده می‌کنند؛ برخی را به خانه می‌برند و برخی همان‌جا مطالعه می‌کنند، اما کتابخانه‌ای مستقل و سازمان‌یافته در روستا نداریم.

وی در پاسخ به این پرسش که آیا تاکنون اقدامی از سوی دهیاری برای توسعه فرهنگ مطالعه انجام شده؟ گفت: ضرورت دارد، اما تاکنون اقدامی صورت نگرفته است!

دهیار روستای ورازانه همچنین دلیل کمبود اصلی برای ایجاد یک کتابخانه فعال و پویا را نبود مکان مناسب و زمین مشارکتی عنوان کرد و افزود: تاکنون هیچ درخواستی برای راه‌اندازی کتابخانه در روستا مطرح نشده است.

این مصاحبه کوتاه نشان می‌دهد که با وجود جمعیت قابل توجه روستا و علاقه کودکان و نوجوانان به مطالعه، نبود زیرساخت‌های فرهنگی و مشارکت مسئولان محلی به‌ویژه فقدان دغدغه فرهنگی، مانع توسعه کتابخانه و فرهنگ مطالعه در ورازانه شده است.

فقدان کتابخانه در روستای سردوران و چالش‌های فرهنگ مطالعه

در گفت‌وگو با دهیار روستای سردوران با جمعیتی حدود 250 نفر، وضعیت کتابخانه‌ها و فرهنگ مطالعه در این روستا مورد بررسی قرار گرفت.

محمد کیانی، درباره وضعیت موجود گفت: روستای ما کتابخانه عمومی ندارد. در مدرسه کتاب‌هایی برای استفاده کودکان فراهم شده و برخی از دانش‌آموزان از آن بهره می‌برند، اما استقبال عمومی چندان چشمگیر نیست.

وی در پاسخ به این پرسش که آیا تاکنون اقدامی برای توسعه فرهنگ مطالعه در روستا انجام داده‌اید؟ اظهار کرد: با توجه به جمعیت کمِ روستا و مهاجرت جوانان، تاکنون برنامه مشخصی در این زمینه نداشته‌ایم. بیشتر نیروی فعال و جوان به شهرها مهاجرت کرده‌اند و عمدتاً افراد مسن در روستا مانده‌اند، بنابراین تمرکز بر ایجاد کتابخانه یا فعالیت‌های فرهنگی محدود بوده است.

دهیار این روستا افزود: محدودیت اقتصادی و کمبود نیروی جوان نیز مانع از راه‌اندازی کتابخانه و توسعه فرهنگ مطالعه در روستا شده است.

این مصاحبه نشان می‌دهد که در روستاهای کوچک، کمبود زیرساخت‌های فرهنگی و کاهش جمعیت جوان، چالش اصلی در مسیر توسعه مطالعه و ترویج فرهنگ کتابخوانی است.

روستای سنگ سفید همچنان بدون کتابخانه

در گفت‌وگو با دهیار روستای سنگ سفید مشخص شد که این روستا با جمعیتی حدود 150 تا 160 نفر فاقد کتابخانه عمومی است.

یعقوب بیات، در این باره گفت: روستای ما کوچک است و به همین دلیل هیچ کتابخانه‌ای وجود ندارد. حتی قفسه کتاب در مسجد نیز نداریم.

وی افزود: با توجه به جمعیت کم روستا، تاکنون ضرورتی برای ایجاد کتابخانه احساس نشده و زیرساخت‌های فرهنگی برای توسعه مطالعه در سنگ سفید محدود است.

این مصاحبه نشان می‌دهد که در روستاهای کوچک با جمعیت محدود، نبود مکان مناسب و امکانات فرهنگی، مهم‌ترین مانع در ترویج فرهنگ مطالعه و دسترسی به منابع کتاب است.

بزرگ‌ترین نیاز کنونی ایجاد یک کتابخانه عمومی مستقل است

در گفت‌وگو با عضو شورای روستای کوهانی مشخص شد که این روستا با جمعیتی حدود چهار هزار نفر و 970 خانوار، دارای یک کتابخانه سنتی به نام کتابخانه شهدای کوهانی است که فعالیت آن به‌صورت خودجوش از سال‌ها قبل آغاز شده است.

مهدی بحیرایی، توضیح داد: کتابخانه ما ابتدا با کتاب‌های موجود در حسینیه تأسیس و به‌مرور کتاب‌های جدید به آن اضافه شد. در حال حاضر پس از وجین سالیانه، حدود یک هزار و 500 تا دو هزار جلد کتاب در این کتابخانه موجود است.

وی افزود: بیشتر کودکان و نوجوانان از این کتابخانه استفاده می‌کنند و برای بزرگسالان، به‌ویژه دانشجویان، نیز در تحقیقات و پایان‌نامه‌ها کاربرد دارد. کتابخانه دارای کتاب‌های مرجع، دینی، تاریخی و علمی است و با برگزاری کلاس‌های تقویتی و فعالیت‌های جانبی تلاش شده علاقه‌مندان بیشتری جذب شوند.

این عضو شورای روستای کوهانی در زمینه توسعه فرهنگ مطالعه، گفت: ما پیگیری‌هایی با معاون وزیر و وزارت ارشاد برای تأسیس یک کتابخانه عمومی در روستا در دولت شهید رئیسی داشتیم، اما به‌دلیل تغییر دولت این پروژه به تعویق افتاد؛ البته در حال حاضر، مسابقات و اقدامات فرهنگی برای تشویق نوجوانان و جوانان برگزار می‌شود و امکاناتی مثل میز تنیس روی میز برای جذب حضور آنان فراهم شده است.

بحیرایی تأکید کرد: بزرگ‌ترین نیاز کنونی روستا ایجاد یک کتابخانه عمومی مستقل است تا تمامی اهالی روستا و حتی مناطق اطراف بتوانند به منابع کتاب و فعالیت‌های فرهنگی دسترسی داشته باشند.

روستای رزینی؛ جمعیتی بیش از 5 هزار نفر بدون کتابخانه عمومی

در گفت‌وگو با دهیار روستای رزینی، مشخص شد که این روستا با جمعیتی بیش از پنج هزار نفر و یک هزار و400 خانوار، یکی از بزرگترین روستاهای استان همدان و روستای شهرستان نهاوند است که هنوز کتابخانه عمومی ندارد.

مهدی سهرابی، درباره وضعیت موجود گفت: مردم روستا آمادگی کامل برای تأمین زمین دارند و حتی یک قبرستان قدیمی را می‌توان برای احداث کتابخانه اختصاص داد، اما مشکل اصلی اعتبار و منابع مالی است. مسئولیت ساخت کتابخانه بر عهده نهادهای مرتبط با فرهنگ و ارشاد و نهاد کتابخانه‌ها است، اما تاکنون هیچ اقدام عملی صورت نگرفته است.

وی افزود: در حال حاضر مدارس روستا قفسه‌های کتاب آموزشی دارند و دانش‌آموزان از آن استفاده می‌کنند، اما کتاب‌های داستانی، تاریخی، اجتماعی و فرهنگی به شکل کافی در دسترس نیست.

دهیار روستای رزینی به تلاش‌های موفق دیگر روستاها اشاره کرد و متذکر شد: مثلاً روستای توانه سال گذشته با مشارکت بانک پاسارگاد و حمایت نماینده شهرستان برای خود کتابخانه مجزا ساخت. این نشان می‌دهد که اگر اعتبار و توجه باشد، امکان توسعه فرهنگ مطالعه وجود دارد.

سهرابی در پایان تأکید کرد: با وجود علاقه کودکان و نوجوانان به مطالعه، مسائل روزمره روستا مانند جدول‌کشی، آسفالت، آب و برق مانع توجه به حوزه فرهنگی شده و هنوز به مسئله کتابخانه و ترویج کتابخوانی در روستا پرداخته نشده است.

کتاب و کتابخانه در اولویت هیچ مسئولی نیست

در پایان باید گفت، مطالعه و بررسی میدانی چند روستای شهرستان نهاوند نشان می‌دهد که وضعیت کتابخانه‌ها و فرهنگ مطالعه در این مناطق با چالش‌های جدی روبه‌روست. بیشتر روستاهای مورد بررسی، فاقد کتابخانه مستقل هستند و تنها در برخی موارد محدود، چند قفسه کتاب در مدارس یا حسینیه‌ها به چشم می‌خورد. این فضاها اغلب برای کلاس‌های آموزشی کودکان و نوجوانان استفاده می‌شوند و دسترسی بزرگسالان به منابع مطالعاتی تقریباً وجود ندارد. نبود زیرساخت مناسب یکی از مهم‌ترین موانع است؛ بسیاری از روستاها حتی زمینی برای احداث کتابخانه و دهیاری‌ها نیز توان تأمین چنین فضاهایی را ندارند.

مشکل دیگر به کمبود بودجه و اعتبار مالی برمی‌گردد؛ منابع مالی دهیاری‌ها محدود بوده و فعالیت‌های فرهنگی معمولاً در اولویت پایین قرار می‌گیرد. از سوی دیگر، مهاجرت جوانان به شهرها باعث کاهش جمعیت فعال در روستا شده و همین امر، مخاطبان فعالیت‌های فرهنگی را محدود کرده است. ضعف فرهنگ مطالعه نیز چالش بزرگی محسوب می‌شود؛ زیرا نه تبلیغات و انگیزه‌سازی مناسبی برای کودکان و نوجوانان وجود دارد و نه افراد دغدغه‌مند فرهنگی که بتوانند آنان را به جهان کتاب و کتابخوانی وارد کنند. در نتیجه، حتی در صورت علاقه کودکان و نوجوانان، نبود برنامه‌های منظم، کمبود کتاب‌های متنوع و فقدان حمایت مستمر، مانع از شکل‌گیری عادت به مطالعه می‌شود.

با این حال، ظرفیت‌های بالقوه‌ای در روستاها وجود دارد که می‌تواند نقطه شروعی برای توسعه فرهنگ مطالعه باشد. مدارس، حسینیه‌ها و خانه‌های فرهنگ می‌توانند به‌عنوان مکان‌های موقت و در دسترس برای فعالیت‌های کتابخوانی و فرهنگی مورد استفاده قرار گیرند. همچنین، حضور روحانیون، معلمان و افراد علاقه‌مند محلی، ظرفیت انسانی ارزشمندی است که می‌تواند در هدایت، انگیزه‌بخشی و اجرای برنامه‌های فرهنگی نقش مؤثری ایفا کند. کودکان و نوجوانان نیز، با وجود محدودیت‌ها، همچنان علاقه و انگیزه اولیه برای مطالعه دارند و اگر حمایت شوند، می‌توانند به مخاطبان اصلی این حرکت فرهنگی تبدیل شوند.

برای بهره‌گیری از این ظرفیت‌ها، لازم است اقداماتی عملی صورت گیرد. فعال‌سازی فضاهای موجود و برگزاری کلاس‌های کتاب‌خوانی و برنامه‌های فرهنگی در مدارس و مراکز محلی، یکی از گام‌های مؤثر است. تشویق و حمایت از نیروهای محلی همچون معلمان و روحانیون می‌تواند به ایجاد انگیزه در میان نسل جوان کمک کند. جذب کمک‌های مالی از خیرین، سازمان‌های مردم‌نهاد و بخش خصوصی نیز امکان تأمین منابع کتاب و تجهیزات کتابخانه‌ای را فراهم می‌سازد. همچنین طراحی برنامه‌های متنوع و جذاب مانند مسابقات کتابخوانی، نمایشگاه‌های کوچک، میزهای مطالعه و فعالیت‌های گروهی می‌تواند به افزایش مشارکت اهالی و ایجاد جذابیت در فضای فرهنگی روستا کمک کند. در این میان، توجه و اولویت‌دهی مسئولان محلی نیز بسیار اهمیت دارد؛ چراکه سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های فرهنگی نه‌تنها موجب تقویت هویت اجتماعی روستاها می‌شود، بلکه در بلندمدت نقش مؤثری در کاهش مهاجرت و افزایش انسجام اجتماعی خواهد داشت.

به‌طور کلی، هرچند مشکلات و محدودیت‌های زیادی بر سر راه توسعه فرهنگ مطالعه در روستاهای نهاوند وجود دارد، اما با نگاهی دقیق‌تر می‌توان ظرفیت‌های بالقوه ارزشمندی را مشاهده کرد. اگر این ظرفیت‌ها به‌درستی شناسایی و مدیریت شوند، روستاها می‌توانند به مراکز فرهنگی پویا تبدیل شوند. فرهنگ مطالعه نه‌تنها زمینه‌ساز ارتقای دانش و مهارت نسل جوان است، بلکه به انسجام اجتماعی، کاهش مهاجرت و تقویت هویت فرهنگی کمک شایانی خواهد کرد؛ بنابراین، بهره‌گیری از فضاهای موجود، اتکا به ظرفیت‌های انسانی و ایجاد انگیزه‌های پایدار، کلید موفقیت در شکل‌گیری و نهادینه شدن فرهنگ مطالعه در این روستاها خواهد بود.

سمیرا گمار