در طی تاریخ همواره این مسئله وجود داشته است که انسان و معماری همواره بر یکدیگر تاثیر گذاشته و آگاهانه یا در مواقعی به صورت سهوی در مسیر تکامل و یا تنزل یکدیگر گام برداشته‌اند حال آنکه در گذشته چون تعامل افراد در قالب خانواده با جامعه مهم بود، معماری‌ خانه و محیط اطراف هم به گونه‌ای طراحی و ساخته می‌شد که به سبک زندگی و روابط مردم کمک کند به گونه‌ای که گفته می‌شود اغلب ساختمان‌ها با سفارش مالک بر اساس نیاز وی طراحی و معمار هم با استفاده از تجربه و هنر خود، ساختمانی را طراحی می‌کرد که مورد نظر صاحب آن بود و دراین حال این تعامل نیز تقویت می‌شود

اما امروزه با افزایش جمعیت به ویژه کلانشهرها و فرهنگ غالب بر ساختمان‌سازی و ظهور آپارتمان‌نشینی اصول معماری و تاثیر آن بر انسان، دیگر اولویت نیست و درواقع شاهد افول دراین مسئله بودیم این درحالی است که یقینا این عدم توجه اثرات مخربی بر حیات انسان، کیفیت تعامل و حتی سلامت او خواهد گذاشت همه ما خاطره خانه‌های بزرگ با حیاط و باغچه و درختان را به عنوان تصویری دلنشین از خانه در ذهن خود ثبت کرده‌ایم این نشان می‌دهد معماری و خانه‌ها چقدر در تصویر ذهنی و بالطبع نگاه افراد به مفهوم خوشیختی تاثیر می‌گذارد براین اساس با توجه به اهمیت موضوع دراین شماره بر آن شدیم تا گفتگویی را بادکتر محمد مهدی سروش، عضوهیئت علمی و استادیار گروه معماری دانشکده هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان با تاکید براینکه معماری ایران ریشه در تجربه، تفکرو اندیشه ایرانی دارد گفت: این بدان مفهوم است که در طول زمان و تاریخ، ایرانیان با آن سابقه تخصصی که داشتند شاید بتوان گفت که گاهی دچار آزمون خطا نیز شده‌اند یعنی طی این سال‌ها بسیاری از موارد دراین عرصه مورد آزمایش قرار گرفته تا در نهایت به مجموعه‌ای از الگوها درعرصه معماری دست یافته‌اند.

محمد مهدی سروش با تاکید براینکه استاد پرنیا پدر معماری ایران برای معماری ما چند خصیصه قائل بود گفت: نخستین خصیصه مردم‌واری بودن معماری ایرانی است حال آنکه مردم‌واری یا مردم‌داری متفاوت بودهدر معماری به معنای رعایت تناسب اقتصادی، فرهنگی و مردم شناسی درآن رعایت می‌شد.

محمد مهدی سروش افزود: این بدان معنا است که درایران ما وقتی وارد هر منطقه‌ای می‌شوی معماری آن منطقه با فرهنگ واقلیم منطقه هماهنگ است.

وی با بیان اینکه زمانی‌که نظر معمار کار آزموده ایرانی را درباره شیوه‌های کهن معماری جویا شوید، خواهد،گفت: بوم‌آور بودن دومین شاخص مورد توجه در معماری ایرانی است بدین مفهوم که از مواد و مصالحی استفاده می‌کردند که در بوم منطقه وجودداشته است.

این استاد معماری‌افزود: به طور مثال درشهری همچون همدان به دلیل سرمای هوا از سنگی در ساخت خانه‌ها استفاده می‌شد که مختص همدان بود زیرا این سنگ در طبیعت منطقه امکان مقاومت در مقابل سرمای این شهر را داشت پس برای معماری دراین شهر نیز مناسب است.

این عضو هیئت علمی دانشگاه،افزود: این درحالی است که مناطق حاشیه کویر به دلیل وجود خاک در معماری ایرانی منطقه از معماری خشت و گلی استفاده می‌شد و یا اینکه در مناطق شمالی به دلیل وجود چوب معماری بر مبنای چوب شکل گرفته است.

سروش با بیان اینکه در معماری ایرانی انتقال مصالح از یک منطقه به منطقه دیگر مرسوم نبوده است، ابراز کرد: دیگر ویژگی معماری اصیل ایرانی بحث نیارش است که در معنای امروز آن منظور همان سازه و نوع استحکام بنا را شامل می‌شود.

وی ادامه داد: درواقع بناهای تاریخی ما همگی حاکی از این استحکام هستند که برای نمونه می‌توان به بنای مسجد جامع اصفهان با تاریخ هزار ساله آن استناد کرد.

سروش با اشاره به اینکه بحث بعدی به موضع تناسبات در معماری ایرانی باز می‌گردد اظهارکرد: در واقع این مهم شامل نسبت‌های می‌شد که برای طراحی فضا در بنا به کار گرفته می‌شود به طور مثال اتاق‌های سه دری یا پنج دری متناسب با فعالیتی که مالک به دنبال آن بود طراحی می‌شد.

این استاد معماری با بیان اینکه موضوع بعدی بحث پیمون است به‌طوریکه در معماری ایرانی یکی ازپایه‌های طراحی بنا به این موضوع وابسته بوده است اذعان کرد: این کلمه از پیمانه گرفته شده برای تشریح این موضوع باید به مثال متوسل شد مثلا وقتی وارد شهر کاشان می‌شوی معماری ازیک تیپولوژی خاص پیروی می‌کند اما مسئله این اینجاست که از این نوع معماری در ابعاد کوچک، متوسط و بزرگ مقیاس دراین شهر می‌توان یافت.

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان با تاکید براینکه این اصول سال‌های سال بر معماری ایران حکمفرما بوده تا اینکه به دوره معماری فاخر اسلامی رسیدیم ابرازکرد: در واقع در دوره صفویه معماری به ایران به اوج می‌ رسد اما کم‌کم متاسفانه بارسیدن به دوره قاجار گرچه این دوره نیز از سبک و سیاق خاصی برخورداراست اما آنچه مسلم ا است اینکه دیگر این نوع معماری در مسیر معماری گذشته ایران نیست.

وی افزود: این سبک و سیاق به نحوی تغییر پیدا می‌کند که در دوره پهلوی اول و دوم به طورکلی ساختار معماری دگرگون می‌شود.

سروش در ادامه با اشاره به وضعیت معماری امروز افزود: آنچه امروز در معماری ما اتفاق می‌‌افتاد حتی همچون دوره قاجار و یا پهلوی آن سبک و سیاق خاص خود را هم ندارد گفت: این بدان مفهوم است که حتی معماری دوره قاجار ایران نیز قابل مطالعه است اما در حال حاضر بر معماری ایران شرایطی حاکم است که نه دیگر از آن معماری اصیل گذشته و بعد از آن یعنی معماری فاخر دوره صفویه خبر هست و نه حتی از معماری دوره قاجارو معماری دگرگون شده پهلوی که حتی در آن نیز بناهای فاخر همچون موزه هنرهای معاصر و یا ساختمان میراث فرهنگی، دانشگاه بوعلی سینا همدان، آرامگاه بوعلی سینا ودانشگاه تهران و یا دیگر آثار استاد سیحون یافت می‌شود

این استاد دانشگاه با بیان اینکه می‌توان گفت هر دوره معماری از یک سبک و سیاق خاص پیروی کرده و دراین بین به مجموعه‌ای از افتخارات نائل آمده است افزود: اما متاسفانه در چند دهه اخیر بروز برخی اتفاقات خود منشا بخشی از این نابه‌سامانی‌ها درعرصه معماری بود که از جمله آن می‌توان به جنگ تحمیلی اشاره کرد زیرا این واقعه در بخش‌ها مختلف عواقب خاصی را بر کشور تحمیل کرد به طوریکه پس از اتمام آن تازه شروع به بازسازی کشور کردیم به نحوی که برای جبران کمبودها دراین عرصه در دولت پنجم نسبت به پرداخت تسهیلات اقدام شدو یا اینکه در دولت هشتم و نهم مساکن مهر ساخته شد که این سیاست‌گذاری‌های عجولانه که اغلب از پشتوانه سیاسی و نه علمی و تخصصی برخوردار بودند شالوده اصلی معماری ایران را برهم زد.

*کمبود آب امروز در همدان ناشی از سیاست غلط تمرکز جمعیت در این شهر است

این استاد معماری با بیان اینکه در واقع درحال حاضر با شهرهایی درکشور مواجه‌ایم که هیچ‌گونه هویت در حوزه معماری و شهرسازی ندارند اظهارکرد: علاوه براینکه این شهرها به لحاظ محیط زیستی نیز دچار مشکل شده و امکان زیست شهری درآن‌ها زیر سوال رفته به طورمثال این‌روزها ساکنین شهری همچون همدان آب ندارند که این امر خود بیانگر آن است که ساختار این شهرو یا به تعبیر بهتر تجمیع جمعیتی بیش از توان دراین نقطه از کشور غلط بوده است.

سروش افزود: درواقع وقتی جمعیت چنین شهرهایی را افزایش می‌دادیم به مسئله مهمی چون تامین آب در بلندمدت توجه نکردیم

این استاد معماری با بیان اینکه جالب است که برخی‌ها از شرایط فعلی نیز درس نگرفته و و همچنان نیز به دنبال بزرگتر کردن شهرهای این‌چنینی و درپی آن افزایش جمعیت هستند افزود: این درواقع چیزی جز تکرار اشتباهات نیست.

  شهر‌های آپارتمانی بدترین نوع شهرها هستند

وی با تاکید بر اینکه معماری ایران دارای هویت، شاخصه و سبک و سیاق خاصی بوده که در سطح بین‌المللی از دیگر فضاهای معماری قابل تمایز است ابراز کرد: اما امروز شهرهای ما به شهرهای آپارتمانی تبدیل شده‌اند حال آنکه در علم معماری آپارتمان‌سازی بدترین شیوه طراحی شهرها است.

سروش ادامه داد: برای تبیین بی‌هویت شدن معماری شهرهای ما نیاز است مثالی بزنم در نظر بگیرید درحال حاضر در کشورهای حوزه خلیج فارس که معماری شهرهایشان را به اروپاییان سپرده‌اند بحث معماری شهرها دارای تعریف خاصی است به‌طوریکه بخشی از شهرها ویلایی‌نشین و بخشی به صورت مجتمع همچون مجتمع سعیدیه در همدان ساخته شده‌اند اما بخش عمده آن شامل ساختمان‌های بلند مرتبه و آسمان‌خراش‌ها هستند لذا دراین شهرها چیزی به عنوان کوچه 10 متری که در دو طرف آن فضای آپارتمانی ساخته شده باشد وجود ندارد بلکه کوچه‌های ده متری دراین شهرهای مختص ساخت خانه‌های ویلایی با ارتفاع حداکتر دو طبقه ساختمان است.

  شهرهای ما به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شده‌اند

وی افزود: اما درایران شهرهای ما به قطعات شمالی و جنوبی به لحاظ ساختمان‌سازی تقسیم شده‌اند که در پی این تقسیم‌بندی قطعات شمالی ما با مشکلات عدیده‌‌ای در ابعاد مختلف روانی، فرهنگی و حتی شرعی دست و پنجه نرم می‌کنند.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه نمی‌دانم تا کی قرار است این روند غلط در شهرسازی ما وجود داشته باشد اظهارکرد: این شرایط معلول عدم تصمیم‌سازی بر مبنای تفکرو عقلانیت است.

سروش با بیان اینکه درواقع این تصمیم‌سازی‌ها به صورت روزمره پیش‌رفته تشریح کرد: حتی به دنبال آن نبودیم که اشتباهات را شناسایی و آن‌ها را رفع کنیم مثلا در حال حاضر به راحتی می‌توانیم با این سیاستی که دولت دارد شهری همچون همدان را به اندازه موجود نگه‌داشته و درپی آن اقدام به تغییر الگوی ساخت همدان کرده و درعین حال بناها و واحدهایی را که اضافه می‌آوریم به مستاجران اختصاص دهیم و در نهایت یک قدر و اندازه‌ای هم برای شهر همدان تعریف کنیم.

این استاد دانشگاه ادامه داد: به طور مثال مشخص کنیم زیست‌پذیری همدان بیش از 550 هزار نفر نیست زیرا اگر این مهم اتفاق نیفتد تمام زیرساخت‌های زیست محیطی شهر و درعین حال مسائل اقلیمی و جغرافیایی به‌هم می‌ریزد.

وی در ادامه به تصویر مشهور به عکس به عکس هوایی 1335 که در آن محدوده تاریخی 180 شهر ایران مشخص شده افزود: این نقشه، همدان را با مساحث وسیعی ازجولان، بازار، خیابان بوعلی و محلات مختلف شهر را نشان می‌دهد.

سروش در ادامه بیان کرد: اما مسئله اینجاست که طی سال‌های اخیر به بهانه‌های مختلف و غلط بخشی از این بافت را تخریب کردیم به طور مثال بهترین بافت تاریخی همدان به لحاظ بررسی داشته‌های معماری این شهر منطقه جولان است که به هگمتانه چسبیده بود اما این منطقه طی چند دهه اخیر تخریب شدحال آنکه می‌شد این منطقه را حفظ و بناهای آن را با آن کوچه‌های قدیمی به یک ظرفیت گردشگری درعرصه معرفی معماری همدان بدل کرد.

  ساخت موزه هویت میدان امام همدان را مخدوش کرد

سروش با اشاره به تغییراتی که سال 1301 در بافت شهر همدان رخ داد افزود: بخش وسیعی از بازار همدان نیز با کشیدن شدن6 خیابان اصلی درسال‌های 1301 و 1302 از بین رفته حال تاسف‌بارتر اینکه حتی طی چند سال اخیر نیز معماری تاریخی میدان که بستر آن به ثبت میراث فرهنگی نیز رسیده را هم با اجرا و ساخت موزه در وسط آن دچار خدشه کرده و برای این عملکرد غلط هم چیزی حدود 14 میلیارد تومان هزینه کردیم این درحالی است که هر گونه ساخت و ساز در بستر تاریخی ممنوع است پس چطور می‌شود با این حجم از هزینه در وسط این بستر تاریخی موزه‌ای ساخته می‌شود.

وی افزود: این مهم درواقع بیانگر آن است که متولیان درکی از معنا و مفهوم بازآفرینی ندارند و به دست خود معماری اصیل بافت تاریخ همدان را به انحای مختلف تخریب می‌کنند.

این عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان با بیان اینکه متاسفانه هر بنای تاریخی همدان هم که طی این سال‌ها دچار مشکل بوده به جای مرمت و بهسازی تخریب شده که برای نمونه میتوان باغ نظر ی را مثال زد که طی چند دهه اخیر مرمت شد حال آنکه اگر عکس‌هی قدیمی این بنا را مشاهده کنید ساختمان آن کاملا مخروبه بوده است ابراز کرد: علاوه براین در نظر بگیرید خانه‌نراقی از جمله بافت‌های تاریخی با معمار اصیل است که درپی عدم پیگیری مسئولان جهت تملک و مرمت درحال از بین رفتن است حال آنکه می‌توان از این بنا الگوی معماری همدان را استخراج و به گردشگران معرفی کرد.

وی ادامه داد: درواقع اتفاقاتی که طی چند سال اخیر در حوزه معماری همدان رخ داد اعم از تخریب چند خانه تاریخی در منطقه کبابیان، تخریب خانه اقبالیان که حتی به ثبت ملی هم رسیده یا به مزایده گذاشته شدن مدارسی با بناهای تاریخی نشانگر این واقعیت است که معماری همدان به ناکجاآباد می‌رود.

داشتن مسکن یکی از بدیهی‌ترین نیازهای انسان‌هاست آن هم مسکنی که مایه آرامش و تعالی انسان شود اما متاسفانه در دهه‌های اخیر با توجه به عوامل مختلفی که بر کشورمان تحمیل شد و البته برخی ناکارآمدی‌ها و سیاست‌زدگی‌ها منجر به ساخت چهاردیواری‌هایی شده به نام خانه تا مردم حداقل‌های داشتن سقفی بالای سر را تجربه کنند وگرنه به اذعان بسیاری از کارشناسان دور شدن شهرسازی و بالطبع آن معماری ما از فرهنگ و هویت ایرانی اسلامی پیامدی جز تهی شدن شهرها از هویت و خانه‌ها از آرامش نداشته است ای کاش دولت سیزدهم با توجه به تاکید اخیر رهبر انقلاب بر تولید مسکن به جای در پیش‌گرفتن سیاست خم‌رنگرزی، از همین ابتدای نهضت ملی مسکن با تعریف شهرها و مناطقی مطابق استانداردهای علمی و فرهنگ ایرانی و اسلامی روند ساخت خانه‌های جدید را از این بی‌هویتی آسیب‌زا نجات دهد.