سپهرغرب، گروه اقتصادی - سمیرا گمار: اقتصاد ایران طی سال‌های اخیر، به‌ویژه از اوایل دهه 1390 به این سو، با فشارهای فزاینده‌ای روبه‌رو بوده. مجموعه‌ای از تحریم‌های بین‌المللی، کاهش درآمدهای نفتی، مشکلات ساختاری در نظام بودجه‌ریزی و ناکارآمدی برخی سیاست‌گذاری‌ها، منجر به افزایش شدید نرخ تورم و کاهش قدرت خرید مردم شده. در این میان، دهک‌های پایین درآمدی، بیش از سایر اقشار جامعه، از این تحولات آسیب دیده‌اند و تأمین نیازهای اولیه خانوار برای آن‌ها به مسئله‌ای حیاتی تبدیل شده است. در چنین شرایطی، موضوع «حمایت معیشتی هدفمند» یکی از اولویت‌های اصلی دولت‌ها به‌شمار می‌رود.

با این حال، اجرای این طرح در ابتدا با چالش‌هایی روبه‌رو شد، ازجمله محدود بودن تنوع فروشگاه‌های طرف قرارداد، ناهماهنگی در زیرساخت‌های فنی، نارضایتی برخی خانوارها نسبت به اجبار در نوع مصرف، و ابهام در استمرار یارانه نقدی یا کالایی. این ابهامات و مشکلات، موجب شد که در نگاه بخشی از مردم، کالابرگ الکترونیکی نه‌تنها گره‌گشا نباشد، بلکه در برخی موارد بار اضافی بر دوش خانوارها بگذارد.

با آغاز به کار دولت چهاردهم به ریاست دکتر مسعود پزشکیان در سال 1403، بسیاری منتظر بودند ببینند سرنوشت این طرح چه خواهد شد؛ آیا ادامه می‌یابد، متوقف یا با اصلاحاتی روبه‌رو می‌شود؟ پاسخ، ادامه اجرای طرح بود؛ با وعده‌هایی مبنی بر اصلاح شیوه اجرا، افزایش اختیارات خانوارها در انتخاب کالا و گسترش فروشگاه‌های پوشش‌دهنده طرح. این تصمیم دولت جدید نشان داد که اصل حمایت معیشتی به‌عنوان یک سیاست اجتماعی کلان، مورد توافق جناح‌های مختلف حاکمیتی است؛ گرچه ممکن است درباره روش و شکل آن اختلاف نظرهایی وجود داشته باشد.

در چنین بستری، بررسی میدانی میزان رضایت مردم از طرح کالابرگ الکترونیکی، نحوه اجرای آن در عمل و تأثیر آن بر سبد معیشت خانوار، می‌تواند تصویری واقعی‌تر از اثربخشی این سیاست حمایتی ارائه دهد. گزارش پیش رو، حاصل مشاهدات میدانی و گفت‌وگو با مردم است؛ تلاشی برای سنجش اینکه آیا کالابرگ الکترونیکی توانسته به وعده‌های خود جامه عمل بپوشاند یا همچنان در مرحله آزمون‌وخطاست.

*کاهش فشار معیشتی؛ روایت یک کارمند

حسینی، کارمند و پدر دو فرزند، 39 ساله، درباره تجربه‌اش از استفاده از کالابرگ چنین می‌گوید: با توجه به اینکه یارانه نقدی دیگر ارزش گذشته را ندارد، این امکان که بتوانیم زودتر از موعد از اعتبار کالابرگ استفاده کنیم بسیار مهم است. مخارج ماهانه‌مان بالاست. با آغاز طرح، به یکی از فروشگاه‌های طرف قرارداد مراجعه کردم و با پرداخت مبلغ پنج هزار تومان به ازای هر نفر، موفق به خرید شدم، اما متأسفانه تنوع کالاها پایین بود. تنها یک نوع برنج یا روغن مشخص در دسترس بود. از اصل طرح راضی بودم، ولی احساس می‌کردم در انتخاب‌هایم محدود هستم.

*محدودیت در انتخاب کالا؛ خانه‌دارها چه می‌گویند؟

خانم محمدی، 35 ساله، خانه‌دار نیز بر موضوع محدودیت انتخاب کالا تأکید کرد و گفت: ما به خرید و مصرف اقلام خاصی عادت داریم. وقتی با کالابرگ خرید کردم، فروشنده گفت فقط کالاهای تعریف‌شده در سامانه را می‌توانم بردارم. حس اجبار داشتم. از نظر اقتصادی صرفه داشت، اما گویا آزادی عملم گرفته شده بود. اگر قرار است این طرح موفق باشد، باید فروشگاه‌ها تنوع کالا را بالا ببرند و محدودیت‌ها را کمتر کنند.

*مزیت برای بازنشستگان؛ اما مشکلات فنی در اجرا

پورجم، بازنشسته 62 ساله، جنبه حمایتی طرح را پررنگ دانست اما به مشکلات فنی هم اشاره کرد و افزود: برای ما بازنشسته‌ها که حقوق‌مان ثابت است و هر روز قیمت‌ها بالا می‌رود، این طرح خیلی خوب است. من با کالابرگ شکر، برنج و ماکارانی گرفتم. ولی مشکل شلوغی فروشگاه‌ها و اختلال در کارتخوان‌ها بود. (البته من روز نخست مراجعه کردم، روزهای بعد خلوت‌تر شده بود.) سه بار کارت کشیدم تا تراکنش تأیید شد. بعضی‌ها منتظر ماندند، اما بعضی‌ها منصرف شدند و رفتند.

*اگر اطلاع‌رسانی ناقص باشد یک مانع برای فراگیری طرح است

علی‌اکبری، 44 ساله، ضعف اطلاع‌رسانی را مهم‌ترین مانع استفاده گسترده‌تر مردم از طرح دانست و توضیح داد: اوایل، وقتی شنیدم طرح اجرا شده، به سایت‌ها سر زدم، ولی اطلاعات شفاف پیدا نکردم. نهایتاً فروشنده راهنمایی‌ام کرد. دولت باید از طریق صداوسیما، شبکه‌های اجتماعی و حتی پیامک برای مردم اطلاع‌رسانی کند.

*نگاه فروشندگان؛ فروش بیشتر، اما ابهامات و اختلالات

ناصری، فروشنده مواد غذایی، ضمن بیان مزایای اقتصادی طرح برای فروشگاه‌ها، از ابهام مشتریان و اختلالات فنی گفت: ما برای نصب دستگاه و اتصال به سامانه راهنمایی شدیم. فروش هم بهتر شده، چون مردم بیشتر مراجعه می‌کنند اما هنوز گاهی سیستم هنگ می‌کند، بعضی مشتری‌ها فکر می‌کنند هر کالایی را می‌توانند با کالابرگ بخرند، در حالی که ما فقط اجناس مشمول طرح و دارای سهمیه را ارائه می‌دهیم.

*دانشجوها و چالش دسترسی محلی

رضایی، دانشجوی کارشناسی 23 ساله نیز از اثرگذاری طرح می‌گوید اما به ضعف در گسترش زیرساخت‌ها اشاره دارد؛ در دور نخست اجرای طرح مجبور شدیم از خانه تا مرکز شهر بیاییم، چون نزدیک ما فروشگاهی که کالابرگ قبول کند نبود اما در دور دوم فروشگاه‌های بیشتری این امکان را فراهم کرده بودند. خیلی خوب است که بدون پرداخت مبلغ خاصی بتوانیم بخشی از نیازها را هر چند به‌صورت اندک رفع کنیم. صادقانه بخواهم بگویم به من خیلی کمک کرد.

*روایت مادرانه از جنوب شهر

طاهره 70 ساله، خانه‌دار ساکن منطقه‌ای در جنوب همدان، با وجود سواد اندک، توانسته با کمک فرزندش از طرح استفاده کند و آن را بسیار مؤثر می‌داند؛ من درآمدی ندارم و خرجی‌ام با یارانه و کمک بچه‌هاست. این طرح باعث شد بتوانم برنج، روغن و قند را تهیه کنم؛ چیزهایی که خرید هم‌زمانش برایم سخت بود. امیدوارم این طرح ادامه پیدا کند. فقط تنها مشکلی که وجود داشت این بود که چون اجناس گران شده با برداشتن یکی دو قلم کالا مبلغ کالابرگ تمام می‌شد قاعدتاً اگر ارزانی بود بیشتر می‌توانستیم خرید کنیم.

*صدای روستا؛ بهبود اجرای طرح در دور دوم

قدرت‌الله، 58 ساله، کشاورز ساکن یکی از روستاهای اطراف همدان، نیز تجربه‌اش از اجرای طرح را چنین بیان می‌کند؛ در دور نخست گفتند فقط می‌توانید از فروشگاه تعاونی شهر خرید کنید اما در دور دوم همان کالاها را از مغازه روستا گرفتیم که خلوت هم بود. ما یک خانواده پنج نفری هستیم که به اندازه دو میلیون تومان خرید کردیم. چرا بد باشد؟ خیلی خوب و به‌صرفه بود.

*نقطه‌نظر بازاریان؛ رضایت همراه با امید

صادقی، 60 ساله و بازاری نیز معتقد است این دوره اجرای کالابرگ ایرادات دور قبلی را نداشت و کارها روان انجام می‌شد، ضمن اینکه امید مردم به اینکه می‌توانند دسترسی آسان‌تری داشته باشند و گشایشی در زندگی اقتصادی خود حس کنند، نیز بیشتر شده است.

*دیدگاه کارشناسی؛ حمایت دولت در بحران اقتصادی، ضرورتی انکارناپذیر

در کنار روایت‌های مردمی درباره کالابرگ الکترونیکی، نظر یک اقتصاددان باسابقه نیز بر اهمیت و ضرورت تداوم این طرح مهر تأیید می‌زند.

مرتضی افقه، در گفت‌وگویی اختصاصی، ضمن اشاره به شرایط ویژه و بحرانی اقتصاد ایران، بر نقش تعیین‌کننده مداخلات حمایتی دولت تأکید کرد.

وی با اشاره به مقایسه شرایط امروز با دوران جنگ تحمیلی گفت: در آن زمان تنها با تحریم‌های آمریکا مواجه بودیم، اما اکنون تقریباً کل جهان به‌دلیل فشارهای آمریکا علیه ما عمل می‌کند. نه می‌توانیم آزادانه کالا وارد کنیم، نه صادرات آسان داریم و نه امکان نقل و انتقال مالی فراهم است.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه شهید چمران اهواز، وضعیت اقتصادی فعلی را «بدترین دوره پس از انقلاب» توصیف کرد و افزود: بر خلاف آن زمان که سرمایه اجتماعی بالایی وجود داشت، امروز نارضایتی گسترده‌ای میان مردم مشاهده می‌شود. در چنین شرایطی، حمایت دولت نه‌فقط یک انتخاب بلکه یک ضرورت است.

افقه با اشاره به متون معتبر اقتصاد جهانی خاطرنشان کرد: در همه کتاب‌های اقتصادی آمده که در بحران‌ها، سیاست‌هایی چون کوپن، کالابرگ، یارانه و قیمت‌گذاری، از اصلی‌ترین ابزارهای توزیع درآمد و حمایت از اقشار آسیب‌پذیر محسوب می‌شوند.

وی در پایان تأکید کرد: اگر دولت بتواند این حمایت را با برنامه‌ریزی صحیح ادامه دهد، می‌تواند بخشی از فشار اقتصادی بر دهک‌های پایین را کاهش داده و به بازسازی سرمایه اجتماعی کمک کند.

*اجرای طرح در تقاطع ضرورت و ظرفیت

طرح کالابرگ الکترونیکی، به‌عنوان یک مکمل هوشمندانه برای پرداخت نقدی یارانه، تلاشی است از سوی دولت برای هدفمند کردن حمایت معیشتی و افزایش قدرت خرید اقشار آسیب‌پذیر. روایت‌های میدانی نشان می‌دهد که در سطح افکار عمومی، اصل طرح با استقبال خوبی مواجه شده؛ به‌ویژه نزد گروه‌هایی که درآمد ثابتی دارند و در برابر نوسانات بازار آسیب‌پذیرترند.

با این حال، نارضایتی‌ها نیز قابل‌چشم‌پوشی نیست. بسیاری از شهروندان محدود بودن تنوع کالا، اجبار در انتخاب ویژندهای خاص و نقص در زیرساخت فروشگاه‌ها را از چالش‌های اصلی طرح می‌دانند. به گفته برخی خریداران، حس «اجبار» در خرید از سبد تعریف‌شده، تجربه خرید آزاد و دلخواه را تضعیف کرده؛ عاملی که می‌تواند در درازمدت به کاهش رغبت عمومی نسبت به استفاده از کالابرگ بینجامد. این موضوع در کنار ضعف اطلاع‌رسانی شفاف، منجر به سردرگمی بخشی از مردم شده که یا از طرح بی‌اطلاع مانده‌اند، یا به‌درستی نمی‌دانند چه کالاهایی مشمول یارانه هستند.

از سوی دیگر، فروشندگان نیز با وجود افزایش فروش و مراجعات مشتری، با چالش‌هایی چون اختلال در سامانه، نبود تجهیزات کافی و نارضایتی برخی مصرف‌کنندگان مواجه‌اند. آن‌ها خواستار ثبات فنی، گسترش آموزش و حمایت‌های بیشتر برای بهبود روند فروش هستند.

نکته مهم دیگر، نابرابری در دسترسی جغرافیایی به طرح است. شهروندانی از مناطق حاشیه‌ای یا روستایی، نسبت به کمبود فروشگاه‌های طرف قرارداد گلایه دارند؛ موضوعی که چالش عدالت در توزیع امکانات و بهره‌مندی برابر از یارانه را برجسته می‌کند؛ البته در دور دوم اجرای دولت چهاردهم این مشکل تا حدودی رفع شده بود.

در مجموع، کالابرگ الکترونیکی را می‌توان گامی قابل‌توجه در مسیر عدالت معیشتی دانست اما استمرار آن نیازمند بازنگری در نحوه اجرا، شفاف‌سازی سازوکارها، افزایش تنوع و آزادی انتخاب کالا، توسعه زیرساخت‌های فنی و مشارکت مؤثرتر فروشگاه‌ها است. اگر این اصلاحات با دقت و سرعت پیگیری شود، طرح می‌تواند به ابزاری پایدار در سیاست رفاه اجتماعی تبدیل شود؛ نه‌فقط در دوران گذار اقتصادی، بلکه در ساختار بلندمدت حمایت از اقشار ضعیف.

به امید روزهای روشن اقتصاد در ایرانِ عزیز.

سمیرا گمار