مطالعات نشان می‌دهد که از لحاظ جمعیت‌شناختی از نظر ساختار سنی جمعیت، کشورمان از سال 1400 وارد دوره میان‌سالی می‌شود. برآورد‌های جمعیت در سال 1398 نشان می‌دهد که حدود 24.6 درصد جمعیت کشور زیر 15 سال و 22 درصدد یعنی حدود 18 میلیون و 269 هزار نفر جمعیت جوانان 15 تا 29 سال و حدود 47 درصد جمعیت کشور، میانسال حدود 30 تا 64 ساله و 6.4 درصد جمعیت بالای 65 ساله است.

جمعیت میان‌سال نقطه قوت اقتصادی کشور‌ها است، زیرا این جمعیت در سنین کار و فعالیت و مولدان اقتصادی هستند و بیشترین بازدهی اقتصادی را برای کشور‌ها دارند؛ اما همین جمعیت فعال با توجه به ترکیب خانوار‌ها و نوع و تعداد اعضای خانواده‌ها می‌توانند مبتلابه مسائلی باشند که در سال‌های آینده با مشکلات متعدد اجتماعی، روان‌شناختی و... مواجه شوند که سلامت آن‌ها را به مخاطره بیندازد. یکی از این موارد مواجه شدن این گروه سنی با سندروم آشیانه خالی است.

  ساختار جمعیتی کنونی کشور و تغییرات آتی آن

با شروع سال جدید، ایران وارد دوره جمعیتی میان‌سالی شده است. پیک جمعیتی اکنون در حال گذار از گروه سنی 15 تا 29 سال به‌سوی گروه سنی 30 تا 64 سال است. پیش‌بینی می‌شود تا سال 1415، جمعیت میان‌سال کشور (30 تا 64 ساله‌ها) حدود 47.5 درصد و جمعیت سالمند (65 سال به بالا) حدود 11 درصد از جمعیت کشور را به خود اختصاص دهند. درحالی‌که طبق آمار سال 1396، این رقم، برای میانسالان، 45.6 و برای سالمندان، 6.1 درصد بوده است.

برخی مطالعات بیانگر این است که ایران از نظر وضعیت بهزیستن و حال خوب سالمندان از میان 97 کشور در رتبه 64 قرار دارد. طبق آمار برآوردی مرکز آمار ایران، اکنون از جمعیت 83 میلیون نفری کشور حدود 10 درصد (معادل هشت میلیون نفر) سالمند هستند. طبق پیش‌بینی‌های انجام شده جمعیت سالمندی در سال‌های آینده در حال افزایش است.

سیدحسن موسوی چلک-رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران اعلام کرده است که بر اساس برآورد‌های صورت گرفته تا سال 2050 به ازای هر سه نفر، یک نفر بالای 60 سال سن دارد. همچنین گفته‌های حسام‌الدین علامه رئیس دبیرخانه شورای ملی سالمندان نیز حکایت از این دارد طبق ترسیم آینده‌نگارانه‌ای که صورت گرفته سال 1421 جمعیت سالمندی به 20 درصد می‌رسد و پیش‌بینی می‌شود در سال 1435 جمعیت سالمندی از 33 درصد عبور می‌کند.

بر اساس این یافته‌ها، حجم انبوهی از جمعیت ایران، به‌سوی میان‌سالی و سالمندی به پیش می‌روند و می‌بایست آگاهی‌های لازم برای گذراندن این دوره، با کمترین آسیب و بیشترین میزان لذت و بهره‌وری، در اختیار آن‌ها قرار گیرد. یکی از مسائلی که افراد در سنین میان‌سالی در خانواده با آن مواجه می‌شوند، خروج فرزندان از خانواده و تجربه زندگی مستقل از والدین است که صرف نظر از دلایلش، این جدا شدن می‌تواند چالشی برای والدین باشد. چالشی که به سندروم (نشانگان) آشیانه خالی معروف است.

  سندروم آشیانه خالی آسیبی که متوجه میان‌سلان تنها می‌شود

وقتی فرزندان از خانه کوچ می‌کنند، پدر و مادر با آشیانه خالی مواجه می‌شوند. وقتی هم یکی از زن و شوهر فوت می‌کند این آشیانه کاملاً خالی می‌شود و سالمند به ناگهان تنها می‌شود. پیچید‌گی‌های اجتماعی، مناسبات کاری و زندگی در شهرهای بزرگ هم باعث می‌شود فرزندان در گوشه‌ای از این دنیا گرفتار کارهای شخصی خود باشند و این مسئله معمولاً برای فرزندان نگرانی ایجاد می‌کند، به‌خصوص وقتی‌که یکی از والدین هم فوت کرده باشد. بسیاری از آن‌ها سعی می‌کنند با تلفن‌های مکرر تا حدی از حال والد خود مطلع شوند اما این کنترل، تنهایی سالمندان را پر نمی‌کند.

بازنشستگی، کهولت سن، ناتوانی حرکتی، بیماری، بی‌حوصلگی، مشکلات روانی و... عوامل مهمی هستند که باعث می‌شوند سالمند اوقات بیشتری را در خانه بگذراند. در دوران سالمندی، دوستان صمیمی و قدیمی به دلیل فوت یا داشتن‌ مشکلات مربوط به دوران سالمندی به‌تدریج کمتر و کمتر می‌شوند. اقتضای سن و کاهش ارتباط‌های اجتماعی هم باعث می‌شود آن‌ها نتوانند دوستان جدیدی پیدا کنند و به این دلیل با تنهایی مواجه می‌شوند.

در همین راستا با توجه به اهمیت موضوع و پیری جمعیت که گریبان‌گیر جامعه ایران شده است با یکی از جامعه‌شناسان به گفت‌وگو نشسته که نتیجه را باهم می‌خوانیم:

علیرضا عابدین با بیان اینکه مفهوم آشیانه خالی نوعی حس اندوه و تنهایی است که پس ‌از ازدواج فرزندان یا رفتن به دانشگاه برای نخستین‌بار خانه را ترک می‌کنند، رخ می‌دهد گفت: به دلایل مختلفی همچون سربازی، ازدواج، مهاجرت، دانشگاه و غیره فرزندان از خانواده جدا می‌شوند که این امر باعث تنها شدن والدین خواهد شد.

وی با بیان اینکه وقتی فرزند به دلایل مختلف منزل را ترک می‌کند بعد از چندین سال پدر و مادر دوباره تنها می‌شوند، یادآور شد: با توجه به اینکه سال‌ها پدر و مادر تمرکز خود را به امور و تربیت فرزندان گذاشته‌اند جای خالی آن‌ها در خانه برای پدر و مادر آزاردهنده خواهد شد.

وی با بیان اینکه نبود فرزندان در خانه سبب ایجاد استرس و اضطراب پدر و مادر می‌شود، اذعان کرد: به دلیل حس وابستگی که پدر و مادر به فرزندان دارند ممکن است بعد از جدایی فرزندان دچار افسردگی، استرس و غیره شوند.

این روان‌شناس بالینی بیان کرد: کاهش تعاملات و دوری از فرزندان علت احساس تنهایی و غم و اندوه در والدین است.

عابدین با بیان اینکه علاوه بر این والدین در دوران میان‌سالی با چالش‌هایی همچون ناتوانی، ضعیف شدن، مسن‌تر شدن، از دست دادن قوای جسمانی و غیره هم مواجه می‌شوند، عنوان کرد: جدا شدن فرزندان از محیط خانه باعث می‌شود که پدر و مادر بسیاری از نیاز‌ها و خواسته‌هایی که از قبل توسط فرزندان تأمین می‌شد را خودشان تأمین و تهیه کنند که می‌تواند آسیب‌های جسمانی و روانی جبران‌ناپذیری را به والدین وارد کند.

وی، این سندرم را برای سلامت سالمند به دلیل تنهایی ناشی از رفتن فرزندان از خانواده، خطرناک دانست و گفت: پس از رفتن فرزندان است که پدیده غربت و تنهایی شدید، سالمند را محاصره می‌کند؛ چراکه ارتباط با شبکه‌های اجتماعی قبلی سالمند ضعیف می‌شود و این موضوع ضربات جدی روانی به او وارد می‌کند.

   سندروم آشیانه خالی صدمات بیشتری برای به جوامع شرقی جمع‌گرا وارد می‌کند

این فعال اجتماعی با بیان اینکه آسیب‌های این سندروم در جوامع شرقی جمع‌گرا بیشتر از جوامع غربی است افزود: مشکل خالی شدن خانه از فرزندان برای سالمند به‌ویژه در کشورهایی همچون ایران که خانواده، دارای جایگاه و ارزش مهمی است بیشتر از سایر کشورها ازجمله کشورهای غربی احساس می‌شود.

وی با بیان اینکه در چند دهه اخیر مفهوم خانواده‌گرایی و فرزندآوری در ایران کم‌رنگ‌تر شده است‌، افزود: متأسفانه در سال‌های اخیر شاهد فردگرایی و رواج آن‌ها در ایران هستیم و این امر می‌تواند برای افزایش استرس و اضطراب در جامعه اثرگذار باشد.

  سیستم‌های درمانی کشور، خدمات جامع و در خور شأن سالمندان را ارائه نمی‌دهند

این جامعه‌شناس با بیان اینکه متأسفانه در جامعه ایران امکانات و تمهیداتی برای بحث پیری جمعیت و آشیانه‌های خالی در نظر گرفته نشده، عنوان کرد: در واقع آشیانه خالی، ترک فرزندان و عدم برنامه‌ریزی برای مقابله با سندروم باعث می‌شود که پدر و مادر احساس تنهایی و بی‌کسی کنند و احساس تنهایی رابطه مستقیمی بر افزایش استرس و اضطراب دارد.

عابدین افزود: کوچک‌تر شدن خانواده‌ها و حذف برخی عناوین فامیلی همانند خاله، عمو، دایی، عمه و غیره بر این تنهایی دامن می‌زند.

وی ضمن تأکید بر تشکیل، فعالیت و تقویت نهاد‌های اجتماعی، فرهنگی، خانوادگی، عنوان کرد: در واقع لازم است که دولت نهاد‌های اجتماعی، فرهنگی و خانواده برای سالمندان ایجاد کند و این نهاد‌ها هم باید با برگزاری کارگاه و برنامه‌هایی ویژه از اختلال‌های روانی که سالمندان به‌دلیل بی‌کاری و تنهایی با آن مواجه می‌شوند جلوگیری کرده یا آن را کاهش دهند.

وی با تأکید بر لزوم برقراری ارتباطات خانوادگی همچون گذشته اذعان کرد: این امر نیاز به فرهنگ‌سازی دارد و درصورتی‌که اقوام از یکدیگر دور باشند می‌توان از ابزار‌های جدید فضای مجازی برای افزایش ارتباطات خانوادگی استفاده کرد.

این روان‌شناس بالینی با بیان اینکه جدا شدن فرزندان در خانواده‌های ایرانی باعث می‌شود که بخشی از بدنه‌ روانی پدر و مادر دچار اختلال شود، مطرح کرد: در خانواده ایرانی که فرزندان بخشی از هویت خانواده را تشکیل می‌دهند جدایی و استقلال آن‌ها با آسیب‌های زیادی برای فرد و خانواده همراه خواهد بود.

   اختلالات روانی و جسمی پیامد آشیانه خالی

عابدین با بیان اینکه جدایی فرزندان باعث می‌شود ابزار لازم برای پردازش و مقابله با عوامل چالش‌برانگیز و استرس‌زای زندگی کاهش یابد، تصریح کرد: این امر سبب مواجهه افراد با اضطراب ناشی از تعارض‌های زندگی و احساس ناکامی و ناتوانی خواهد شد.

وی با بیان اینکه کاهش ابزار لازم برای مقابله با چالش‌ها، آسیب‌های روانی و جسمانی را در افراد میان‌سال و تنها به دنبال دارد، اظهار کرد: در این راستا می‌توان به بیماری‌هایی همچون سردرد، معده درد، روان‌تنی، کمر درد، بیماری‌های پوستی و غیره اشاره کرد.

حال با توجه به آنچه گفته شد بر اساس آمارهای موجود در زمان حاضر 12 درصد از کل جمعیت کشور را سالخوردگان تشکیل می‌دهند که این رقم تا سال 1404 به 20 درصد می‌رسد.

بر اساس تقویم، سن 60 سالگی تحت عنوان سن ورود به سالمندی محسوب می‌شود. این موضوع در کشورهای مختلف، متفاوت است شاید در کشور آمریکا سن ورود به سالمندی 65 سال باشد اما در کشور ما 60 سال است.

انسان در هر مقطعی از زندگی با یک چالش جدید روبه‌رو می‌شود. آمادگی روانی و تقویت احساسات مثبت در چنین شرایطی می‌تواند در کاهش تنش‌ها بسیار مؤثر باشد. والدین همیشه انتظار چنین روزی را دارند که فرزندان به دلیل ازدواج، ادامه تحصیل و یا شرایط خاص اشتغال از آن‌ها دور شوند، بنابراین با تمرین و آمادگی باید از اثرات منفی آن پیشگیری کرد. مشاوره روان‌شناسی می‌تواند در آموزش تکنیک‌های آرام‌سازی خود و رسیدن به آرامش کمک‌های مؤثری انجام دهد.

از طرفی متأسفانه هنوز ابزار غربالگری برای شناسایی آسیب‌های روانی سالمندان را در جامعه ایجاد نشده است؛ در حالی که در جهان، طبقات روان‌شناختی سنی مختلفی به رسمیت شناخته می‌شوند که سالمندی نیز در یکی از این طبقات قرار دارد.

این طبقات، هرکدام، روان‌شناسی تخصصی خود را دارند که روان‌شناسی سالمندی از محوری‌ترین این ادوار به‌شمار می‌آید.

از طرف دیگر برخی از بیماری‌های روانی و عصبی مانند آلزایمر، دمانس، پارکینسون، بیشتر، مختص سالمندان است البته این نکته را باید مد نظر داشت که باید رشته‌های تخصصی روان‌شناسی سالمندی را با توسعه بیشتری در فضای علمی کشور شاهد باشیم.